Nr ISSN 2082-7431
Polska Podziemna
Delegatura Rządu na Kraj.
Okręgowa Delegatura Rządu Lublin.


Okręgowa Delegatura Rządu Lublin. Kryptonimy: "Łany", "Ryby", "Stawy".


Delegat Rządu:

- Władysław Cholewa "Len", "Lubicz", "Łukasz Paśnik", "Mróz".: sierpień 1941 - 3 sierpnia 1944 r. (aresztowany).

Zastępcy:

- p.o. inż. Zygmunt Lachert.: 1942 - marzec 1944 r.
- Omar Poźniak "Krzywkowicz", "Tyr".: marzec 1944 - ??
- Aleksy Bień "Mirek", "Witt".

Kandydatura na Okręgowego Delegata Rządu w Lublinie i jego zastępcę, została uzgodniona przez trzy stronnictwa polityczne (SL, SN i PPS) w lipcu 1941 r. W depeszy do Londynu, nadesłanej przez Cyryla Ratajskiego w tej sprawie, padają nazwiska Władysława Cholewy (delegata) i inż. Zygmunta Lacherta (zastępcy delegata).

Nominacja na delegata została podpisana i przesłana do kraju w sierpniu 1941 r., po czym Władysław Cholewa „Len”, „Lubicz”, Łukasz Paśnik”, „Mróz”, mógł objąć urzędowanie. Sprawa jego zastępcy wydłużyła się natomiast znacznie w czasie. W kwietniu 1942 r. kandydatura inż. Lacherta została dodatkowo wycofana przez przedstawiciela Stronnictwa Narodowego w PKP.
Niemniej jednak w latach 1942/44, to właśnie Zygmunt Lachert pełnił funkcję zastępcy delegata okręgowego. W marcu 1944 r., zastąpił go Omar Poźniak „Krzywkowicz”, „Tyr”, a następnie z ramienia PPS-WRN Aleksy Bień „Mirek”, „Witt”.

Biuro Okręgowego Delegata Rządu.

Kierownik:

- Stanisław Wenddort.

Siedziba biura mieściła się w gmachu Spółdzielni Rolniczo – Handlowej w Lublinie, przy ulicy Zamojskiej 1. Jego kierownikiem został Stanisław Wenddort.
Według zachowanych, szczątkowych danych, na etacie aparatu okręgowego, podległemu Departamentowi Spraw Wewnętrznych, pracowało 27 osób. Natomiast jego wydatki osiągnęły sumę 463 703 zł.

Sieć łączności radiowej, przeznaczonej dla delegatury okręgowej, składała się z trzech radiostacji, których obsada liczyła dwóch radiotelegrafistów plus kierownik stacji.

Wydział Administracyjny.

Kierownik:

- Stefan Wendorff.

Wydział Bezpieczeństwa.

Kierownicy:

- Kazimierz Leszczyński "Leszcz".
- Józef Dolina "Zych".

Stan organizacyjny na jesień 1943 r., przedstawiano następująco:

„Mianowany w okresie sprawozdawczym Naczelnik Wydziału Bezpieczeństwa ustąpił w sierpniu bieżącego roku. Referenci bezpieczeństwa mianowani zostali we wszystkich niemal powiatach, nie przejawiają jednak na zewnątrz swej działalności. Stożek nie został dotychczas zmontowany”.

W skład wydziału wchodziła bardzo prężnie działająca komórka więzienna oraz zespół informacyjny, który liczył 13 osób.

Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.

Komendant:

mjr Tadeusz Markiewicz „Adam”, „Setka”.

Naczelnik Urzędu Śledczego:
mjr Alfred Mańkowski.
Straż Samorządowa:

Komendat:
- p.o. Jan Barański "Czarny", "Motyka".:?? - lato 1944 r.

Oficer Szkoleniowy:
kpt. Jan Roliński "Jan".

Pracownicy Komendy:
kpt. Czesław Kozłowski.
- Michał Kułkaowski.
- Leon Żarek.

Instruktorem Straży Samorządowej, a później pełniącym obowiązki komendanta był Jan Barański „”Czarny”, „Motyka”, funkcję tę „Czarny” pełnił do lata 1944 r. Łączniczką Wydziału była Janina Stróżek.
W październiku 1943 r. stan organizacyjny przedstawiano w meldunkach w następujący sposób:

„Zawodowy czynnik z prac organizacyjnych został całkowicie wyeliminowany. Pełniący obowiązki Komendanta Wojewódzkiego z członu milicyjnego, całą organizację Służby Bezpieczeństwa oparł na elemencie milicyjnym. Z opinii Komendanta Wojewódzkiego wynika, że rozporządza dostateczną liczbą ludzi i wszystkie posterunki są obsadzone. Dotychczas Sztab Komendy Wojewódzkiej i Komend Obwodowych nie został uruchomiony. O służbie kryminalnej nie wspomina się wcale.
Delegat Wojewódzki w Lublinie przed kilku dniami będącemu u niego oficerowi inspekcyjnemu Głównego Inspektoratu w rozmowie podniósł, że gdy chodzi o służbę bezpieczeństwa bazuje na Batalionach Chłopskich. Jest koniecznym ujęcie tej organizacji terenowej we wspólne ramy organizacyjne i nastawienie jej w fachowym kierunku”.


W zorganizowanym na początku maja 1944 r., trzydniowym kursie szkoleniowym dla członków PKB i Straży Samorządowej, wzięło udział około 80 osób. W połowie tego roku w skład PKB włączono 6 106 żołnierzy Batalionów Chłopskich.

Wydział Samorządu.

Kierownik:

-N.N.

Zastępcy:
- Piotr Typiak.
- Marian Haciewicz.

Wydział Prasy i Informacji.

Kierownik:

- Stanisław Pliszczyński „Malinowski”.

Na etacie wydziału znajdowało się stale od czterech do sześciu pracowników. W roku 1943 r., wydatki Prasy i Informacji delegatury osiągnęły 56 620 zł.

Oto jak oceniano pracę wydziału w meldunkach datowanych na 1943 r.:

„Kierownikiem referatu informacji i propagandy – p. Malinowski. Praca dość ospała. Informacja na słabym poziomie. Jedyną pozycją dodatnią jest dobrze redagowany tygodnik wojewody „Nasze jutro”. Poza tym ukazywał się wydawany codziennie wespół z BIP „Okręgowy dziennik radiowy”.
Pisma stołeczne dochodziły na teren Lublina w dużej ilości. Praca w Lublinie prowadzona była w wyjątkowo niesprzyjających warunkach. Lublin jest miastem o fatalnych warunkach mieszkaniowych (po kilka rodzin zajmowało małe pomieszczenia) i o dużym nasileniu agentów gestapo”.


W grudniu 1943 r., na terem Okręgu docierało łącznie około 555 egzemplarzy „Rzeczpospolitej”, w tym poprzez siatkę Delegatury 75, sieć kolportażu BIP 80, poprzez inne organizacje 400.
W Lublinie zainstalowano na stałe specjalnego korespondenta sieci informacyjnej Departamentu Informacji i Prasy „Membrany”. Ponadto utworzono odrębny podokręg w rejonie podlaskim z jednym pracownikiem etatowym.

Wiadomości z rejonów Chełma, Zamościa, Hrubieszowa, Kraśnika i Janowa były przekazywane do Warszawy w meldunkach sieci informacyjnej okręgu krakowskiego. W lipcu 1944 r., chciano zmienić ten stan rzeczy planując zatrudnić kolejnego pracownika etatowego.
Po zajęciu Lubelszczyzny przez Armię Czerwoną ukazywało się pismo ODR zatytułowane „Wiadomości Urzędowe”. Redagował je Wacław Soroka.

Wydział Rolnictwa.

Kierownik:

- Kazimierz Woyno.

W 1943 r., na etacie wydziału był jeden pracownik.

Wydział Opieki Społecznej.

Kierownik:

- Saturnin Osiński.

W roku 1943., na etacie wydziału było dwóch pracowników. W ciągu całego 1943 r., na potrzeby opieki społecznej wydano 40 000 zł.
Od połowy 1943 r., w jego strukturach działała lubelska sekcja Międzyorganizacyjnego Porozumienia Więziennego, która swoją działalność skupiła na niesieniu pomocy więźniom obozu koncentracyjnego Majdanek. Jej kierowniczka była „Kazimiera” N.N..
Po ewakuacji obozu w marcu 1944 r., działalność sekcji ograniczono, jednak nie zakończono. jeszcze w lipcu 1944 r., wysyłano paczki do innych obozów.

Wydział Zdrowia Publicznego.

Kierownik:

- Jan Danielski „Lech”.: wrzesień 1943 - ??

W okresie okupacji pracował w szpitalu św. Wincentego, Miejskim Ośrodku Zdrowia i Ubezpieczalni Społecznej. W konspiracji działał od czerwca 1942 r.

Wydział Skarbowy.

Kierownik:

- Kazimierz Stalewski.

W 1943 r., nie miał on pracowników etatowych.


Wydział Robót Publicznych i Odbudowy.

W 1943 r., wydział posiadał na etacie jednego pracownika.

Wydział Oporu Społecznego.

Kierownik:

- Józef Pasadyn "Józef".

Zastępca:

- Mieczysław Tudrej "Mietek".

Sieć komórek Oporu Społecznego zainstalowana była w 10 powiatach województwa. W 1943 r., na etacie „Czynu” było 7 pracowników. W roku tym otrzymał on dotacje w wysokości 48 974 zł. Niemal całą działalność wydziału oparto na ludowcach i narodowcach. Nawiązano ścisłą współpracę z Kierownictwem Dywersji Armii Krajowej.

Lubelskie Kierownictwo Oporu Społecznego miało do swojej dyspozycji własny oddział likwidacyjny, tzw. „piątkę kobiecą”, która miała za zadanie obserwację podejrzanych, oraz oddział bojowy liczący do sześćdziesięciu żołnierzy. Oddział ten organizował w okręgu akcje antykontyngentowe oraz akcje niszczenia nielegalnych bimbrowni.
W Lubartowie i Kraśniku wydział prowadził ożywioną akcję propagandową, poprzez wydawanie własnych pism, szeroki kolportaż ulotek przysyłanych z Warszawy. W celu przeciwdziałania kolaboracji wysyłano listy z upomnieniami, przede wszystkim do wójtów.

W zakresie sądownictwa podziemnego zorganizowano trzy Cywilne Sądy Specjalne: w Lublinie, Białej Podlaskiej i Zamościu. Sądy te wydały razem co najmniej trzy wyroki śmierci.
Komisje Sądzące zorganizowano w Lublinie, Lubartowie, Puławach i Białej Podlaskiej. Wydały one łącznie kilkanaście wyroków.
W początkach 1944 r., został utworzony oddział bojowy Kierownictwa Walki Podziemnej, pod dowództwem por. Tadeusza Pośpiecha „Karol”, „Potok”, „Brzechwa”. Początkowo należeli do niego członkowie narodowej Organizacji Wojskowej. Oddział operował w powiatach lubartowskim, włodawskim i kraśnickim. Na przełomie czerwca i lipca oddział został włączony jako VII pluton do Oddziału Partyzanckiego 8 pp AK. Został rozwiązany w sierpniu, na terenie powiatu puławskiego.


Okręgowe Biuro Oświaty i Kultury.

Kierownik:

- Jan Odroń.

Skarbnik:
- Wiktor Helman.

Referat Szkolnictwa Powszechnego:
- Antoni Kozłowski.

Referat Szkolnictwa Średniego:
- Janina Mally.

Pracownicy wydziału:
Mieczysław Chudziński, Józef Łukaszewicz, Józef Steliga.

W roku 1943 r., na etacie wydziału było 13 osób, w tym: kierownik, kierownik „Pracy”, kierownicy szkolnictwa średniego i powszechnego, trzech „agentów okręgowych” i pięciu kierowników powiatowych.
Szkolnictwo średnie skupiało 250 uczniów i 90 nauczycieli. W 1943 r., wydano na tajne nauczanie 561 305 zł., natomiast na opiekę społeczną 549 391 zł.
W roku szkolnym 1943/1944 na poziomie podstawowym zaangażowanych było w okręgu 440 nauczycieli, natomiast naukę pobierało 8 060 uczniów, na poziomie średnim odpowiednio – 615 nauczycieli i 3 830 uczniów.
Biuro prowadziło swoją działalność do wiosny 1945 r. Jeszcze w czerwcu na etacie delegatury znajdowali się kierownik oraz referent finansowy oraz referent szkolnictwa powszechnego i średniego.

***

Delegatura Okręgowa w Lublinie została ujawniona przez Władysława Cholewę 25 lipca 1944 r.
Delegat okręgowy wydał stosowne „Obwieszczenie urzędowe” i objął urzędowanie w budynku Sądu Apelacyjnego przy Krakowskim Przedmieściu. Zaledwie dwa dni później, bo 27 lipca został internowany, a 3 sierpnia aresztowany i wywieziony na wschód. Łącznie z delegatem okręgowym zostało aresztowanych, co najmniej kilkunastu pracowników delegatury.
Po aresztowaniu Władysława Cholewy obowiązki delegata okręgowego przejął jego dotychczasowy zastępca Aleksy Bień „Mirek”. Poinformował on Londyn o sytuacji panującej za ziemiach zajętych przez Armię Czerwoną. Bień próbował również koordynować działalność struktur podziemnej administracji na terenach okręgów; lwowskiego, kieleckiego, warszawskiego i krakowskiego, zajętych przez wojska sowieckie i pozbawionych łączności ze swoimi władzami okręgowymi.

8 sierpnia zastępca delegata wydał zarządzenie nakazujące zawieszenie urzędowania, utrzymanie aparatu administracyjnego i służb bezpieczeństwa (PKS i SS) w gotowości do podjęcia działalności a także zakazujące współpracy z przedstawicielami „nowej władzy”.
W swej odezwie z 19 sierpnia, zatytułowanej „Do ludności województwa lubelskiego” delegatura wzywała do tego, by pomimo terroru wojsk sowieckich społeczeństwo dotrzymało przysięgi wierności prawowitemu rządowi polskiemu.
24 lub 25 lipca urzędowanie rozpoczął również delegat powiatowy Lublina Jan Chmielewski, wraz z władzami miejskimi. Wydał on „Ogłoszenie urzędowe” informujące o objęciu jawnej władzy i wzywające ludność do wypełniania obowiązków wobec kraju.

W listopadzie 1944 r., delegatura okręgowa i Komendant Okręgu Lublin AK, otrzymała rozkaz rządu londyńskiego, o ograniczeniu oporu wobec władz sowieckich i PKWN, a także o przygotowaniu „ściśle konspiracyjnej siatki dołowych organizacji cywilno – wojskowych”, dla całego terenu zajętego przez Armię Czerwoną.
Jej zadaniem miało być oddziaływanie na społeczeństwo oraz informowanie rządu. Delegatura okręgowa działała do wiosny 1945 r., została zlikwidowana przez NKWD.

Terenowe organa Tajnej Administracji podległe ODR Lublin.

Powiatowa Delegatura Rządu Biała Podlaska.

Delegat:
- Jan Makaruk.: ?? – jesień 1942 r.

Zastępca:
- Szymon Starzyński.

Referat Wojskowy:
- Józef Lubczański.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- Jan Makaruk.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej władze powiatowe ujawniły się i rozpoczęły działalność. Po trzech dniach zostały jednak zmuszone do ustąpienia.

Powiatowa Delegatura Rządu Biłgoraj.

Delegat:
- Bronisław Mazurek „Borowy”, „Przemysław”.

Zastępca:
- Antoni Bryła „Tom”.

Referat Samorządu:
- Gustaw Różycki.
Referat Bezpieczeństwa:
- Józef Sokołowski „Rózga”, „Sęk”.
Referat Rolnictwa:
- Leon Jasielski „Leon”.

PKB:
Komendanci:
ppor. Julian Zaporowski „Wrona”
- Józef Sokołowski „Rózga”.

Zastępca:
- Bronisław Rogowski „Szary (żołnierz BCh).

Państwowy Korpus Bezpieczeństwa w powiecie liczył 168 osób, natomiast Straż Samorządowa 76 osób.

PKB miasta Biłgoraj:
chor. Adam Laszko „Lech”.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- Stanisław Adamczyk.

Delegat powiatowy ujawnił się 25 lipca 1944 r., równocześnie z komendantem obwodu AK Józefem Gniewkowskim „Orszą”, tym samym rozpoczynając oficjalne urzędowanie. Został aresztowany już 8 sierpnia i wywieziony po trzech dniach do Kijowa. Do Polski powrócił w listopadzie 1947 r.

Powiatowa Delegatura Rządu Chełm.

Delegat:
- Marian Trendota „Jan Pasek”.

Zastępca:
- Józef Zakolski „Tom”.
- Piotr Mikita „Dziergiel”.

PKB:
- Rokossowski „Józef”.

Po ujawnieniu w lipcu 1944 r., powiatowa delegatura w Chełmie rozpoczęła swoją działalność. Jednocześnie przedstawiciele PKWN powołali Tymczasowy Zarząd Miejski i Radę Narodową.

Powiatowa Delegatura Rządu Hrubieszów.

Delegat:
- Lucjan Świdziński.

PKB:
- Leopold Stępkowski „Lena”.

Delegatura powiatowa w Hrubieszowie, po ujawnieniu się w lipcu 1944 r. rozpoczęła urzędowanie. Działalność zakończono bardzo szybko, wraz z wkroczeniem do miasta części Brygady AL im. Wandy Wasilewskiej.

Powiatowa Delegatura Rządu Krasnystaw.

Delegat:
- Franciszek Oleszczuk „Latycz”.: 1943 – 1944 r.

Referat Bezpieczeństwa:
- Andrzej Hus „Wit”.
Referat Rolnictwa:
- Paweł Czuba „Burza”, „Lech”.

PKB:
Komendanci:
- Andrzej Hus „Wit”.
- Bolesław Kujawski „Styr”.
- Stanisław Sokołowski „Rolnik”.: jesień 1943 – 1944 r.

Zastępca:
- Mieczysław Wojtowicz „Sała”.

Placówka Ekspozytury Śledczej:
- Wacław Kłosowski „Lin”.

PKB w powiecie liczyła około 400 osób, głównie żołnierzy BCh.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
Przewodniczący:
- Władysław Łyszczarz.
Pracownicy:
- Józef Kłosowski „Lemiesz”.

Powiatowa Delegatura Rządu Kraśnik.

Delegaci:
- Jan Pietras (aresztowany).
- Stanisław Bartnik „Max”.

Referat Administracji:
- Bogumił Bryndza „Wąs”.

KWC:
- Jan Szociński „Latawiec”.

PKB:
Komendant:
- Bolesław Resztak „Słodkowski”.
Zastępca:
- Józef Adamski.

PKB i SS w powiecie liczyła 485 osób.

Powiatowa Delegatura Rządu Lubartów.

Delegaci:
- Stanisław Włodarczyk „Dolina”, „Jarzyna”.: 1942 - ??
- Władysław Latek „Młot”.: (1944 r.).

Zastępca:
- Bronisław Andrzejewski „Wincenty”, „Potas”.: grudzień 1943 – 1944 r.

Referat Samorządu:
- Józef Sokołowski.

PKB:
ppor. rez. Władysław Kostrzewa „Kość”.
Straż Samorządowa:
- Franciszek Kusyk „Grot”.

Do PKB i SS należało łącznie 420 osób.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
Przewodniczący:
- dr Henryk Dobrowolski.
Referenci szkolnictwa średniego ogólnokształcącego:
Mongol, Dymitr Staropolski, Jadwiga Kęcik.

Powiatowa Delegatura Rządu Lublin.

Delegat:
- Jan Chmielewski „Przyźba”, „Jan Zrąb”. (aresztowany w sierpniu 1944 r.)

Referat bezpieczeństwa:
- kpt Jan Gołąb „Józef”.

PKB:
Komendant:
- Grzegorczyk “Drzyzga” (aresztowany).
Zastępcy:
- Władysław Łyś.
kpt. „Bolesław” N.N.

Łącznie w PKB i Straży Samorządowej zorganizowano 537 osób.

Powiatowa Delegatura Rządu Łuków

Delegaci:
- Tadeusz Szepelak.
- Emil Mich.: (1944 r.)

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury.
- Tadeusz Szepelak.

Powiatowa Delegatura Rządu Puławy.

Delegat:
- Władysław Ozga „Brzezina”.

Referat Administracyjny:
- Władysław Sońta „Skiba”.
Referat Samorządu:
- Rusek.
Referat Rolnictwa:
- inż. Feliks Pisula „Puchacz”.

KWC/KOS:
- Aleksander Kierek „Kazimierz Mika”.

PKB:
- Mieczysław Kufel „Oracz”.

W powiecie zorganizowano siedem posterunków PKB liczących 136 osób oraz gminne posterunki Straży Samorządowej liczące 277 osób. Zorganizowano kompanię odwodową PKB w sile 100 osób, dowodzoną przez Jana Jabłońskiego „Drzazgę”.

Placówka Ekspozytury Śledczej:
- Józef Politowski „Szmera”.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- Mateusz Pater „Maciek”.

Powiatowa Delegatura Rządu Radzyń Podlaski.

Delegat:
- Stanisław Rokita.

Powiatowa Delegatura Rządu Siedlce.

Delegat:
- Zygmunt Chrzanowski.

Zastępcy:
- Aleksander Pasiak.: ?? – marzec 1944 r.
- N.N.: marzec 1944 - ??

KWC/KOS:
- N.N. "Floks" (prawnik).
PKB:
Posterunki PKB utworzono w osiemnastu gminach. Łącznie w Państwowym Korpusie Bezpieczeństwa i Straży Samorządowej zgrupowano 247 osób.

Referat Rolnictwa:
- Szczepan Ciekot.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
Przewodniczący:
- Jan Kwiecień „Rokoszański.
Pracownicy:
Aleksander Pasiak, Ignacy Wojewódzki, Aleksander Jankowski, Karol Szwarc, Tomasz Herdejewski „Grab”.

W lipcu 1944 r., powiatowa delegatura ujawniła się wraz z dowództwem Armii Krajowej. Wszystkich aresztowano i wywieziono do ZSRR.

Powiatowa Delegatura Rządu Tomaszów Lubelski.

Delegat:
- Stanisław Hordyj „Marek”.: maj 1944 - ??

Referat Aprowizacji:
- Stanisław Kubas „Ludwik”.

Referat Bezpieczeństwa:
- Franciszek Samulak „Młot”.

PKB:
- Franciszek Samulak „Młot”.

Zorganizowano 4 powiatowe kompanie PKB, którymi dowodzili: Franciszek Pomykało „Teczka”, Józef Warwa „Jąkała”, Jan Przybyła „Pąk” i Henryk Rachański „Silny”.
Na terenie powiatu zorganizowano 15 posterunków PKB, liczących 130 osób. Straż Samorządowa liczyła 360 osób.
W Tomaszowie Lubelskim władze powołane przez Delegaturę Rządu działały aż do 13 sierpnia 1944 r.

Powiatowa Delegatura Rządu Włodawa.

Delegat:
- Grzegorz Winniczuk.

Powiatowa Delegatura Rządu Zamość.

Delegat:
- Antoni Wiącek „Pers”, „Janusz Sandomierski”.

Zastępca:
- Jan Witoszka „Marek”.

Referat Samorządu:
Kierownik:
- Bolesław Lechowski.

PKB:
Komendanci:
- Antoni Pankiewicz „Derwisz”.
- Feliks Petryk „Kmieć”.: maj 1944 - ??

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- Tadeusz Gajewski.
- Stanisława Żochowska „Antonina”

Źródła:

* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."


Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".


Koniec.






Powrót do strony głównej.


Design by Scypion, Butryk.