Nr ISSN 2082-7431
Polska Podziemna
Delegatura Rządu na Kraj.
Okręgowa Delegatura Poznań.



Okręgowa Delegatura Rządu Poznań. Kryptonimy: "Cukier", "Kartofle", "Maki".


Delegaci Okręgowi Rządu:

- Adolf Bniński "Białoń".: maj - lipiec 1941 r. (aresztowany).
- Stefan Rowiński "Eryk" (północna Wielkopolska).
- Jan Czapiewski "Konrad" (południowa Wielkopolska).
- p.o. Jan Wojkiewicz "Jacek Pogoda".: lipiec (?) - 9 września 1941 r. (aresztowany).
- Leon Mikołajczak.: 9 wrzesień - 21 grudnia 1941 r. (aresztowany).
- p.o. Marcin Poprawa "Maciej Konarski".: ?? - 17 stycznia 1943 r.
- Leon Jędrowski "Piotr Gajewski", "XLIX".: październik 1943 - kwiecień 1944 r. (aresztowany).
- p.o. Jan Czapiewski "Konrad".: 1944 - luty 1945 r.

Zastępcy:

- Stefan Piotrowski "Weterynarz".
- ks. Józef Prądzyński "Prałat".
- Jan Wojkiewicz "Jacek Pogoda".:
- Tadeusz Nowak "Gromada", "Kropacz", "XXXVII".
- Marcin Poprawa "Maciej Konarski", "XXXIX".: 17 stycznia 1943 - ??

Początkowo funkcję delegata okręgowego dla Wielkopolski, pełnił Adolf Bniński "Białoń", równolegle zajmując stanowisko Delegata Rządu na ziemie wcielone do Rzeszy.
Jak dotąd brakuje jakichkolwiek informacji, by ze struktury delegatury na ziemie zachodnie wydzielono w tym czasie, osobny aparat delegata okręgowego. Jedyne co jest wiadome to fakt, że pod koniec działalności Bnińskiego ustanowiono dwóch delegatów okręgowych na Wielkopolskę: dla południowej części Stefana Rowińskiego "Eryka" i Jana Czapiewskiego "Konrada" dla północnej.

W lipcu 1941 r., Gestapo aresztowało Bnińskiego, którego obowiązki objął zastępca delegata - Jan Wojkiewicz. Wkrótce jednak (9 września) i on został aresztowany. Jego następcę - Leona Mikołajczaka również pojmano 21 grudnia 1941 r.
W związku z takim obrotem sprawy i ogromnymi trudnościami w rozwoju działalności, przez cały 1941 r., Delegatura Ziem Zachodnich musiała bronić swojej niezależności, przed jej odpowiednikiem z Warszawy. W jej obronie występowali zarówno pracownicy delegatury, jak i członkowie Porozumienia Stronnictw Politycznych. Mimo tych wysiłków na przełomie 1941 i 1942 r., zapadła decyzja przekreślająca te starania.

Od początku 1942 r. decyzje o mianowaniu delegata okręgowego miały zapadać w stolicy, a Cyryl Ratajski objął praktycznie kierownictwo podziemnej administracji w całym kraju. Teraz stała się aktualna kwestia wyboru delegata okręgowego. Od maja 1942 r., ludowcy podjęli usilne starania o mianowanie delegatem okręgowym w Poznaniu Marcina Poprawę "Maciej Konarski", który de facto pełnił już jego obowiązki, przeprowadzając reorganizację pracy.

17 stycznia 1943 r., Poprawa został mianowany tylko zastępcą delegata okręgowego a na stanowisko to planowano skierować Stefana Rowińskiego. Ten jednak postanowił zrzec się tej funkcji, co w październiku 1943 r. doprowadziło do nominacji przedstawiciela Stronnictwa Narodowego, Leona Jędrowskiego "Piotr Gajewski". Nowy delegat przybył do Poznania dopiero w styczniu 1944 r. Podczas narady, w której udział brali: Nowak, Franciszek Witkowski, Marcin Poprawa, Wojciech Müller , Michał Jagła i Czapiewski, ustalono zasady pracy. Delegat powrócił do Warszawy, gdzie w kwietniu 1944 r. został aresztowany.

Obowiązki Jędrowskiego przejął wówczas Czapiewski, który kierował działalnością ODR Poznań do lutego 1945 r., a więc do momentu uwolnienia Jędrowskiego. Według niektórych źródeł w drugiej połowie 1944 r., delegatem okręgowym został mianowany Juliusz Kolipiński. Jednakże po upadku powstania warszawskiego, w czasie którego reprezentował "Ojczyznę" w Radzie Jedności Narodowej, przebywał on pod Warszawą. Do Poznania przybył już po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną i najprawdopodobniej po rozwiązaniu delegatury.

Biuro Okręgowego Delegata Rządu.

Kierownicy:

- Edward Piszcz "Hubert".: ?? - jesień 1941 r.
- Stanisław Smoczkiewicz.: jesień - 12 grudnia 1941 r. (aresztowany).
- Kopliński.: grudzień (?) - wiosna 1942 r.
- Michał Jagła "Sobkowiak".: 1943 r.

W 1943 r. Marcin Poprawa "Konarski" wyznaczył na stanowisko kierownika biura Michała Jagłę "Sobkowiaka".
W skład biura wchodził: sekretariat, komórka legalizacyjna, komórka łączności wewnętrznej i z Warszawą. W październiku 1943 r., kierownikiem biura został Wojciech Müller "Milski" ze Stronnictwa Pracy, natomiast od 1944 r., już z siedzibą w Warszawie Franciszek Ferfet "Lenkowski.

Wydział Administracyjny.

Kierownicy:

- Stanisław Smoczkiewicz (?) "Mańkowski", "Walerian".: lipiec 1940 (?) - ??
- Stanisław Zbierski "Adam Oraj".: połowa 1942 - ??

W czasie urzędowania Bnińskiego, najprawdopodobniej od lipca 1940 r., Wydziałem Administracyjnym kierował Smoczkiewicz "Mańkowski". W połowie 1942 r., naczelnikiem wydziału został Stanisław Zbierski "Adam Oraj".
Według relacji "Konarskiego (Marcina Poprawy) kierownikiem wydziału był również Adam Zieliński.

Wydział Bezpieczeństwa.

W końcu 1943 r. na temat wydziału bezpieczeństwa ODR Poznań pisano:

"istnieje pewna organizacja terenowa, zupełnie niepowiązana z Delegaturą Okręgową".

Na początku 1944 r., stan wydziału skwitowano lakoniczną wzmianką: "służby bezpieczeństwa nie są zorganizowane", co w pełni oddaje stan organizacyjny wydziału. Inspektorem Straży Samorządowej w okręgu był Nowak "Gromada", jednocześnie komendant okręgu Batalionów Chłopskich.

Wydział Prasy i Informacji.

W delegaturze Bnińskiego funkcjonował Wydział Techniczny. Zakres jego działania był bardzo szeroki, bowiem obejmował zarówno łączność konspiracyjną, legalizację jak i obsługę działu propagandy i dokumentacji. Pracownikami wydziału byli m.in.: Kazimiera Borowska "Mirka", maszynistka redakcji pisma "Polska", oraz Halina Ryffert "Basia", szyfrantka delegatury.
Kierownikiem był Tadeusz Strojny, aresztowany 23 kwietnia 1942 r., osadzony w Forcie VII i tam zamordowany 7 lipca 1942 r. Po nim kierownikiem wydziału mianowano Michała Jagłę.

Po ujawnieniu zbrodni katyńskiej wydział rozesłał do powiatów szereg okólników w tej sprawie, a także stosunku Polski do ZSRR. W powiatach zorganizowano komórki nasłuchu radiowego, które rozpowszechniały wśród ludności aktualne informacje.
Na teren województwa, pod koniec 1943 r., docierało 150 egzemplarzy "Rzeczpospolitej" poprzez różne organizacje konspiracyjne oraz pewna liczba za pośrednictwem Sekcji Zachodniej Departamentu Informacji.
Na pracę wydziału, w roku 1943 przeznaczono 9 000 marek.

Wydział Rolnictwa.

Kierownik:

- Nowak "Gromada".: 1943 r.

Nowak był członkiem Stronnictwa Ludowego. Według sprawozdania "Niku" za ten rok w wydziale nie było pracowników etatowych i nie przewidziano żadnych wydatków na jego działalność.


Wydział Przemysłu i Handlu.

W delegaturze Bnińskiego do października 1940 r., funkcjonował Wydział Gospodarki, którego kierownikiem był Adam Poszwiński, a jego zastępcą Kolipiński.

Wydział Opieki Społecznej.

Kierownicy:

- Antoni Horst "Bronek".: ?? - kwiecień 1942 r.
- Witold Gmurowski.

Wydziałem za czasów Bnińskiego kierował Antoni Horst "Bronek". W wyniku zagrożenia aresztowaniem, w kwietniu 1942 r. opuścił on Poznań i wyjechał do Generalnej Guberni. Z Horstem współpracowała Bożena Osmólska "Olga", która kontynuowała działalność w zakresie opieki społecznej także po jego wyjeździe z Poznania.
Najprawdopodobniej w 1943 r., naczelnikiem wydziału został Witold Gmurowski. W tym tez roku na opiekę społeczną wydano 19 400 marek.

Wydział Komunikacji.

Naczelnik:

- Wojciechowski.: pierwsza połowa 1943 - ??

Wojciechowski był działaczem Stronnictwa Pracy.

Wydział Odbudowy.

Kierownik:

- mgr. inż. Jan Mir.: 1943 r.

W 1943 r. "Konarski" powierzył kierownictwo nad wydziałem "technicznym i odbudowy" mgr. inż. Janowi Mirowi.

Okręgowe Biuro Szkolne.

Kierownik:

- Władysław Sperczyński.

W ramach biura delegata rządu na ziemie zachodnie funkcjonował Wydział Oświaty, kierowany przez Bożenę Osmólską. W lutym 1942 r. zostało zorganizowane Kuratorium Okręgu Szkolnego, w którego skład wchodzili m.in.: Maria Bojarska, Jan Wikarjak "Leon" i Serwański. Kuratorium działało w ostrowie Wielkopolskim i Kaliszu.
W styczniu - lutym 1943 r. otrzymało z departamentu 30 000 zł. A w całym roku na tajne nauczanie wydano 201 210 zł. Rozwój działalności oświatowej doprowadził do powstania w drugim kwartale 1943 r., Biura Okręgowego Oświaty i Kultury na Wielkopolskę.

W skład biura, działającego w Warszawie, oprócz kierownika wchodzili:

Zastępca kierownika i oświata pozaszkolna:
- Stanisław Mróz.

Sekretariat:
- Maria Szonert.

Kształcenie nauczycieli:
- Józef Wesołowicz.

Szkolnictwo Średnie Ogólnokształcące:
- Stanisław Sobaszek.

Szkolnictwo Zawodowe:
- Antoni Schönhuber.

Łącznik ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego:
- Ludwik Bandura.

Wychowanie fizyczne i opieka społeczna:
- E. Eisbrenner.

Szkolnictwo Handlowe.
- M. Grabowski.

Sprawy Samorządu Szkolnego.
- S. Wilczyńska.

Szkolnictwo Powszechne:
- Wojciechowski.

Szkolnictwo Dokształcające. - Neunert.

Jeszcze w czerwcu 1945 r. na etacie delegatury znajdowali się kierownik oraz referent organizacyjny.

W roku szkolnym 1943/1944 r. w tajnym szkolnictwie na poziomie podstawowym zaangażowanych było w okręgu 475 nauczycieli, a z nauki korzystało 5 943 uczniów, na poziomie średnim - 102 nauczycieli i 808 uczniów.

Terenowe organa Tajnej Administracji Cywilnej podległe ODR Poznań.

Powiatowa Delegatura Rządu Chodzież.

Delegat:
- Adam Pohl "Wincenty", do delegatury przeszedł z "Teczki".

Powiatowa Delegatura Rządu Czarnków.

Delegat:
- N.N. - przeszedł z "Teczki".

Powiatowa Delegatura Rządu Gostyń.

Delegaci:
- Strawiński.
- Feliks Latosiński aresztowany w sierpniu 1944 r.

Powiatowa Delegatura Rządu Jarocin.

Delegat:
- Józef Klinkowski.

Powiatowa Delegatura Rządu Kępno.

Referat Wojskowy:
- Władysław Golus.

Powiatowa Delegatura Rządu Kościan.

Delegat:
- Goraj.

Powiatowa Delegatura Krotoszyn.

Delegaci:
- "Grzybek" (N.N.).
- Józef Borowiński.

Powiatowa Delegatura Rządu Leszno.

Delegat:
- Marian Lorkiewicz "Miłosz".

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- prof. Rosochowicz.

Powiatowa Delegatura Rządu Międzychód.

Delegat:
- Leon Jankowski, kierownik Sądu Grodzkiego.

Powiatowa Delegatura Rządu Mogilno.

Delegat - N.N. z "Teczki".

Powiatowa Delegatura Rządu Oborniki.

Delegat:
- Górski.

Powiatowa Delegatura Rządu Ostrów Wielkopolski.

Delegaci:
- Stefan Rowiński "Eryk", zmarł 27 listopada 1943 r..
- Marian Majdański "Marian", od 1944 r. aresztowany 31 maja 1944 r.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- dr Jan Wikarjak.
Referat Wojskowy:
- Mieczysław Lorych "Berg".

Powiatowa Delegatura Rządu Rawicz.

Delegat:
- Michalski.

Powiatowa Delegatura Szamotuły.

Delegaci:
- Dutkiewicz.
- Dębicki.

Powiatowa Delegatura Rządu Śrem.

Delegat:
- Stanisław Kotarba.

Powiatowa Delegatura Rządu Środa.

Delegat:
- Piotrowski.

Powiatowa Delegatura Września.

Delegat:
- Norbert Sommerfeld z "Ojczyzny", aresztowany w czerwcu 1943 r.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- Ciećkiewicz.

Źródła:

* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."



Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".


Koniec.






Powrót do strony głównej.


Design by Scypion, Butryk.