Pierwsze prace nad utworzeniem konspiracji podziemnej na Lubelszczyźnie, zainicjowane zostały działalnością Komitetu Obrony Lublina, którego komendantem cywilnym był senator Stefan Lelek, sędzia Sądu Apelacyjnego i prezes Związku Peowiaków Okręgu Lubelskiego. To w kręgu osób związanych z Komitetem zrodziły się pierwsze inicjatywy konspiracyjne, choć początkowo miały one na celu utworzenie reprezentacji obywatelskiej wobec okupanta.
21 września Stefan Lelek, otrzymał od dowódcy Armii "Lublin", gen. Tadeusza Piskora polecenie utworzenia konspiracji.
Działając na podstawie takiego mandatu, w krótkim czasie udało się skupić grono działaczy o różnych orientacjach politycznych.
27 września 1939 r., podczas pobytu w Lublinie Kazimierza Kierzkowskiego, Komitet Obrony Lublina został przyłączony do Organizacji Orła Białego, a Srefan Lelek otrzymał nominację na przewodniczącego Zarządu Okręgu Lublin tej organizacji.
W tym samym czasie, dzięki pośrednictwu Kierzkowskiego nawiązano również rozmowy z utworzoną w Warszawie Służbą Zwycięstwu Polski.
Kontakty te, w połowie października, zaowocowały wizytą dowódcy SZP gen. Karaszewicza - Tokarzewskiego. Podczas dwudniowych spotkań wyłoniono pewnego rodzaju komitet międzypartyjny, który de facto stał się Radą Polityczną SZP na województwo lubelskie.
Od tego czasu skupianie wysiłku konspiracyjnego pod sztandarem Służby Zwycięstwu Polski poszło bardzo szybko.
Na początku listopada 1939 r., nominację na dowódcę lubelskiej SZP otrzymał mjr Józef Spychalski, a Dowództwo Główne wysłało na tereny województwa kilku oficerów, którzy niezależnie od ośrodka w Lublinie mieli organizować konspirację.
Rozwój struktur terenowych nie napotkał praktycznie żadnych przeszkód, bowiem ich tworzenie oparto na kadrach Związku Peowiaków, wykorzystując przy tym wiele rodzących się już wcześniej inicjatyw konspiracyjnych tego środowiska.
Na przełomie 1939 i 1940 r., SZP objęła swoim zasięgiem prawie cały teren województwa lubelskiego, a w kilku powiatach zdołano utworzyć jej dowodztwa powiatowe.
Komenda Okręgu.
Początki Komendy Okręgu SZP - ZWZ - AK, datują się na pierwszą połowę listopada 1939 r., kiedy to nominację na dowódcę wojewódzkiego SZP otrzymał mjr Józef Spychalski. Zastępcą dowódcy i szefem sztabu okręgu został dotychczasowy komendant okręgu OOB mjr Jan Kanty Lasota "Kanty".
Skład personalny i struktura organizacyjna:
Komendanci:
 mjr Józef Spychalski "Czarny", "Samura", "Socha".: 10 października 1939 - lipiec 1940 r.
 płk dypl. Tadeusz Pełczyński "Adam", "Alois", "Rolski", "Wolf".: lipiec 1940 - lipiec 1941 r.
płk Ludwik Bittner "Baza", "Halka", "Rot", "Krakowiak".: 1 sierpnia 1941 - styczeń 1943 r.
 gen. bryg. Kazimierz Tumidajski "Edward", "Maciej", "Marcin".: 1 stycznia 1943 - 4 sierpnia 1944 r.
 P.o. mjr Jerzy Iszkowski "Orczyk", "Kord".: listopad - grudzień 1944 r.
 ppłk Franciszek Żak "Ignacy", "Róg", "Wir".: sierpień 1944 - styczeń 1945 r.
Zastępcy Komendanta:
mjr Jan Kanty Lasota "Jan Kanty", "Kanty".: październik 1939 - luty 1940 r.
 kpt. rez. Stefan Lelek "Sawicki", "Stefan".: październik 1939 - 30 marca 1940 r.
ppłk dypl. Stefan Górnisiewicz "Sulica" (oficer do spraw BCh).: marzec - czerwiec 1944 r.
ppłk Wacław Zalewski "Leśnik".: listopad 1944 - styczeń 1945 r.
Szefowie sztabu:
mjr dypl Marian Drobik "Granatowy", "Marian Siwek", "Wujek".: październik 1939 - maj 1940 r.
płk dypl. Jerzy Zaleski "Jabłoński", "Józef".: lipiec 1940 - styczeń 1941 r. (aresztowany)
mjr/ppłk Kazimierz Tumidajski "Edward", "Marcin".: marzec 1941 - grudzień 1942 r.
ppłk Franciszek Żak "Ignacy", "Wir", "Zuzia".: grudzień 1942 - sierpień 1944 r.
mjr Jan Kucharczak "Andrzej", "Kazimierz", "Stefan".: sierpień 1944 - styczeń 1945 r.
Adiutanci:
 por. rez. Antoni Wieczorek "Ścibor".: marzec - listopad 1944 r.
por. Witold Engelking "Prot".: wrzesień - październik 1944 r.
Oficerowie do zleceń specjalnych:
por. Aleksadner Michałowski "Sokół".: styczeń - lipiec 1940 r.
 ppor. rez. Mieczysław Tudrej "Mietek".: styczeń/luty - 2 października 1944 r.
por. rez. Mieczysław Żurawski "Włóczęga".: czerwiec 1944 - styczeń 1945 r.
Oddział I (Personalno-organizacyjny).
Szefowie:
por. Stefan Sikorski "Okoń", "Sękowski", "Smoła", "Stefan".: październik 1939 - kwiecień 1941 r.
ppor. rez. Stanisław Henzel "Stanisław".: kwiecień/maj 1942 - 1941/1942 r.
ppor. rez. Jan Zaprawa-Ostomęcki "Henryk", "Janusz".: październik - 16 grudnia 1942 r.
mjr Jan Kucharczak "Andrzej", "Kazimierz", "Stefan".: grudzień 1942 - styczeń/luty 1943 r.
kpt. Jerzy Antoszewicz "Iwo".: styczeń/luty 1943 - marzec 1944 r.
por. czasu wojny Robert Bijasiewicz "Orlik".: marzec - 3 listopada 1944 r.
mjr Jerzy Iszkowski "Kord", "Orczyk".: (styczeń 1945 r.).
Oddział II (Wywiad, kontrwywiad).
Szefowie:
kpt. rez. Mieczysław Mika .: pierwsza połowa 1940 r.
kpt. Jerzy Piasecki "Henryk", "Jerzy".: lipiec 1940 - styczeń/luty 1942 r.
kpt. Bronisław Orłowski .: jesień 1941 - 2 maja 1942 r. (aresztowany przez Gestapo)
por. rez. Józef Kotliński "Ludwik".: maj/czerwiec - listopad/grudzień 1942 r.
ppłk dypl. Aleksander Bieniecki "Łodzia".: 1942/1943 - październik 1944 r.
kpt. Zenon Żurek "Lech", "Leon", "Zenon".: (październik 1944 r.).
kpt Jan Walter "Cyrkiel".: październik - 9 listopada 1944 r.
Oddział III (Operacyjno-wyszkoleniowy).
Szefowie:
rtm. dypl. Jan Piotrowski "Marian".: 1939/1940 - jesień 1940 r.
kpt. dypl. Jan Kazimierz Lech "Łukasz".: jesien 1940 - druga połowa 1942 r.
mjr Jan Kucharczak "Andrzej", "Kazimierz".: styczeń/luty 1943 - sierpień 1944 r.
mjr Jan Nawrat "Jan", "Janusz".: sierpień - 3 listopada 1944 r.
Jednym z głównych kierunków działalności Oddziału III było konspiracyjne szkolenie podchorążych i podoficerów. W skali okręgu działalność ową prowadził Referat Wyszkolenia Oddziału III, natomiast na poziomie obwodów oficerowie wyszkoleniowi.
Mimo iż potrzebę zorganizowanego szkolenia rozumiano już w bardzo wczesnym okresie konspiracji, to do budowy sprawnego systemu szkoleń, przystąpiono dopiero w pierwszej połowie 1943 r.
W czerwcu tego roku zorganizowano pierwsze szkolenie podoficerskie w systemie obozowym w obwodzie biłgorajskim, natomiast we wrześniu na podobnych zasadach odbył się obóz szkoleniowy obwodu tomaszowskiego.
Według zaleceń Komendy Okręgu w każdym obwodzie miała być czynna szkoła podchorążych piechoty lub tzw., zastępcze kursy szkolenia niższych dowódców piechoty (zwane również przyspieszonymi kursami podchorążych). Ze względu jednak na brak kadry instruktorskiej nie wszędzie było to możliwe.
W tym zakresie przodował obwód Lublin-Miasto i Krasnystaw. W pierwszym z nich bardzo sprawnie rozwinięto szkolenie na poziomie przyspieszonych kursów podchorążych. Ukończyło je ponad 100 elewów, z których znaczna część znalazła się później w oddziałach "Nerwy", "Szarugi" i kompanii szkolnej "Kmicica".
W obwodzie Krasnystaw istniały i funkcjonowały cztery szkoły podchorążych rezerwy piechoty:
- w rejonie I, komendant: por. Zygmunt Szumowski "Sędzimir",
- w rejonie II, komendant: Stanisław Kluch "Kcyński",
- w rejonie III, komendant: "Dąb",
- w rejonie IV, komendant: "Jawal".
Oblicza się, ze ogółem szkoły te ukończyło 130 osób.
Na terenach innych obwodów istniały również:
Szkoła Podchorążych Rezerwy Piechoty, I rejon obwodu Lublin-Powiat,
Szkoła Podoficerska i Podchorążych w Małaszewicach (październik 1943 - styczeń 1944 r.),
Szkoła Podchorążych Rezerwy Piechoty przy OP 9 (grudzień 1943 - luty 1944 r.).
Ogółem szkoły podchorążych ukończyło w całym okręgu około 300 elewów.
W znacznie szerszym zakresie prowadzone było szkolenie podoficerskie na kursach młodszych dowódców piechoty. Referat Wyszkolenia Oddziału III Komendy Okręgu zalecał, by zorganizować je, gdzie tylko zezwolą na to warunki kadrowe, wyposażenie i fundusze.
Szkolenie prowadzono na podstawie przedwojennych instrukcji i regulaminów.
Najdynamiczniejszy rozwój wojskowych szkół konspiracyjnych zanotowano w okręgu wiosną 1944 r. W wielu przypadkach przybrały one charakter obozowy: szkoły podoficerskie ppor. Józefa Steglińskiego "Corda", ppor. Konrada Bartoszewskiego "Wira" i st. wachm. Wojciecha Sarzyńskiego "Żbika" w obwodzie biłgorajskim, "Maryśki" w Ornatowicach (hrubieszowskie), por. rez. Wacława Makary "Liścia" w chełmskim, szkoła w Niemienicach (krasnostawskie), szkoła podoficerska "Jawy" (lasy kossobudzkie) i inne.
Część szkół zainstalowana była przy oddziałach partyzanckich: przy oddziale por. Stanisława Łokuciewskiego "Małego" w obwodzie kraśnickim, oddziale ppor. Tadeusza Sowy "Spartanina" w obwodzie lubelskim, przy oddziałach por. Tadeusza Kuncewicza "Podkowy" i por. Jana Turowskiego "Norberta" z OP 9. W innych przypadkach, w celach szkoleniowych, powoływano specjalne jednostki partyzanckie: oddziały szkolne por. Piotra Nowińskiego "Pawła" i por. Jerzego Skolińca "Kruka" ze zgrupowania OP 35.
Ogółem na terenie okręgu, w latach 1943 - 1944, działało co najmniej 25 szkół tego typu. Egzaminy podoficerskie zdało w nich około 1 500 elewów.
Oprócz organizacji i prowadzenia szkoleń Oddział III zajął się również adaptacją założeń planu powstania powszechnego (Planu A), a następnie "Burzy", do warunków i specyfiki Okręgu Lublin.
Prace nad Planem "A" rozpoczęto już w 1941 r., a jego rozpracowanie było kilkakrotnie rozpoczynane od nowa, czego przyczyną były liczne aresztowania i związane z tym rotacje kadry.
Rzetelnie i systematycznie zajęto się Planem "A" dopiero jesienią 1942 r., kiedy aktualnym wariantem końcowej walki z okupantem stał się de facto Plan "Burza".
W myśl założeń powstania powszechnego główny wysiłek bojowy w okręgu miał skupić się na zachodnich terenach okręgu, a jego głównym celem miało być opanowanie rejonów Dęblin-Puławy-Lublin.
Oddziały AK podległe Komendzie Okręgu miały opanować około 30-stu tzw. ognisk walki, którymi były: ośrodki administracyjne, ważne węzły kolejowe, lotniska i przeprawy na Wiśle i Bugu. Plan okreslał również elementy "ognisk walki" w postaci podognisk, wycinków i dzielnic, wyznaczał dowódców poszczególnych rejonów walki oraz siły przeznaczone do ich opanowania.
Na przełomie 1943 i 1944 r., w poszczególnych inspektoratach opracowano szczegółowe rozkazy bojowe (systematycznie później uaktualniane) oraz na dużą skalę zorganizowano ćwiczenia aplikacyjne dla kadry.
Prace nad Planem "A" trwały do końca okupacji i pochłonęły ogromny wysiłek kadry i całej organizacji. Wiosną 1944 r., zainteresowanie Komendy Okręgu skierowało się jednak definitywnie w stronę koncepcji walki zawartej w planie "Burza".
Koncepcja ta została zawarta w rozkazie szczegółowym dla okręgu lubelskiego z 14 lipca 1944 r., który był podstawą do ostatecznego opracowania zadań w inspektoratach i obwodach, zgodną z myślą przewodnią planu.
Najważniejszym zadaniem Planu "Burza" było wzmożenie walk partyzanckich na tyłach nieprzyjaciela, "niszczenie go moralnie fizycznie i materialnie", atakowanie jego straży tylnych, względnie powodowanie paniki wśród wycofujących się oddziałów, uniemożliwienie Niemcom "usadowienia się w ośrodkach obronnych".
W przeciwieństwie do Planu "A" założenia operacyjne "Burzy" były mniej sprecyzowane i w dużej mierze odwoływały się do inicjatywy poszczególnych dowódców.
Bezpośrednio po zakończeniu "Burzy" Komenda Okręgu przystąpiła do realizacji planu Odtwarzania Sił Zrojnych (OSZ).
Prace operacyjno - planistyczne nad OSZ rozpoczęto w 1943 r., a realizację znacząco przyspieszył wspomniany już rozkaz szczegółowy z 14 lipca 1944 r.
W dniach 15 i 16 lipca odbyła się w Lublinie odprawa najwyższych oficerów Komendy Okręgu, oficerów przeznaczonych według planu OSZ na dowódców odtwarzanych dywizji i pułków oraz dowódców zgrupowań partyzanckich.
Przedmiotem odprawy było sprawne przeprowadzenie mobilizacji i koncentracji oraz szybkie przystąpienie do odtwarzania regularnych jednostek Wojska Polskiego. Na omawianej odprawie ustalono również skład ekipy zastępczej Komendy Okręgu, która miała nie ujawniać się wobec Armii Czerwonej.
Okręg Lublin w ramach OSZ miał odtworzyć następujące jednostki:
3 Dywizję Piechoty Legionów (7 pp. Leg., 8 pp. Leg., 9 pp. Leg.), 15 pp. "Wilków" jako składowy 28 DP, 34 i 35 pp. dla 9 Dywizji Piechoty, a ponadto 2 pułk strzelców konnych, 8 baon czołgów, 3 pułk artylerii lekkiej, 28 baon saperów oraz inne jednostki pomocnicze.
W dalszej kolejności Okręg miał samodzielnie utworzyć również: 4 baon czołgów, 12 baon czołgów, 2 zapasowy baon saperów, szwadron konny, oraz wspołdziałać w odtwarzaniu: 23, 24 i 50 pp. dla 27 DP, 83 i 84 batalionu, 12 i 19 pp. 21 pułku ułanów, 27 pułku artylerii, 13, 27, 30 baonów saperów, szwadronu zmotoryzowanego oraz mniejszych jednostek pomocniczych dla 27 i 10 DP.
Koncentracje etapowe, zarządzone już podczas "Burzy" i bezpośrednio po ustaniu okupacji niemieckiej, zgromadziły w okręgu lubelskim kilka tysięcy ludzi.
Oddział IV (Kwatermistrzostwo).
Szefowie:
kpt. Władysław Krzanowski "Bronisław", "Dębski", "Justyn".: wiosna 1941 - 7 grudnia 1944 r.
ppor. czasu wojny Władysław Pawlicki "Zych".: grudzień 1944 - styczeń 1945 r.
Oddział V-O (Łączność operacyjna).
Szefowie:
por. Leon Protasewicz "Leon".: październik 1939 - maj 1940 r.
(aresztowany jako szef oddziału V Komendy Okręgu Radom-Kielce i wywieziony do Oświęcimia. Zwolniony z obozu w zamian za współpracę z Gestapo. Rozstrzelany w grudniu 1944 r., z wyroku Wojskowego Sądu Specjalnego )
kpt. Jerzy Jeżewski "Zielonka".: maj 1940 - styczeń/luty 1941 r.
mjr Mieczysław Komarski "Rudolf", "Stefan", "Szczepan", "Władysław", "Wojtek", "Wojciech".: maj/czerwiec 1941 - listopad 1944 r.
V-K (Łączność konspiracyjna).
Kierowniczki:
- Celina Iwanowska "Celina".: październik 1939 - 8 maja 1940 r.
- Maria Walciszewska "Jadwiga", "Marylka", "Łotewska".; maj/czerwiec 1940 - 18 luty 1941 r.
- Wiktoria Bielak "Wikta".: luty - 9 września 1941 r.
- Maria Świtalska "Marysia", "Skalska".: wrzesień 1941 - 2 listopada 1943 r.
ppor. czasu wojny Helena Władyka "Baśka".: wrzesień 1943 - lipiec 1944 r.
Oddział VI (Biuro Informacji i Propagandy).
Szefowie:
ppor. rez. Wacław Gralewski "Szymon", "Victoria".: październik 1939 - połowa 1940 r.
ppor. rez. Wacław Gralewski "Szymon", "Victoria".: 1941 - grudzień 1943 r.
kpt. Jan Roliński "Jan".: grudzień 1943 - styczeń 1944 r.
mjr Jakub Hałas "Głaz", "Kuba".: styczeń/luty - czerwiec 1944 r.
kpt. rez. Marian Tułacz "Wierch".: czerwiec 1944 - styczeń 1945 r.
Zadania Oddziału VI Komendy Okręgu Lublin były analogiczne do zadań, jakie miał do realizacji BIP Komendy Głównej oraz Biura Informacji i Propagandy komend innych okręgów. Należało do nich przede wszystkim prowadzenie szerokiej akcji propagandowo - wychowawczej wśród społeczeństwa, w szeregach własnej organizacji, oraz w innych organizacjach konspiracyjnych.
Kolejnym, nie mniej ważnym punktem działalności okręgowego BIP, było prowadzenie destrukcyjnego oddziaływania na administrację okupacyjną oraz mniejszości narodowe.
Zadania te realizowano głównie za pomocą wydawanej i kolportowanej prasy i wydawnictw podziemnych, propagandę ustną oraz działalność specjalnych patroli w garnizonach i oddziałach partyzanckich.
W ramach BIP istniał również referat "Pomoc Żołnierzowi", którego główną zasadą działania było szeroko pojęte niesienie pomocy własnym oddziałom partyzanckim, pozostającym "w polu".
Prace nad organizacją Biura Informacji i Propagandy okręg rozpoczął już w okresie powstawania Służby Zwycięstwu Polski, a kierownictwo nad nimi objął ofcer polityczno - propagandowy dowództwa okręgowego. W tym właśnie czasie zaczęła powstawać sieć kolportażowa, oraz grupy nasłuchu radiowego.
Intensywna rozbudowa Oddziału VI Komendy Okręgu nastąpiła z początkiem 1941 r. i trwała praktycznie do końca niemieckiej okupacji.
Głównymi zadaniami w tej mierze była organizacja referatów minimum w pionie rejonów. Ostatecznie sytuacja na tym odcinku wyglądała bardzo różnie, bowiem jeszcze w lipcu 1944 r., w niektórych obwodach nie były obsadzone stanowiska referentów obwodowych, a komórki BIP istniały tylko w 25 % rejonów.
Formalnie BIP podlegał komendantowi okręgu i szefowi jego sztabu, w praktyce jednak cechowała go duża samodzielność, co okazało się zbawienne podczas wielkich wsyp w latach 1940 - 1942.
W latach 1939 - 1945 w okręgu lubelskim ukazywały się co najmniej 62 pisma wydawane przez referaty BIP wszystkich szczebli, w tym również placówek. Do pism wychodzących najdłużej należały wydawane od 1942 r.: "Twierdza", "Okręgowy Dziennik Radiowy", "Wiadomości Radiowe", "Powstaniec", "Tygodnik Żołnierza Armii Krajowej", a także "W natarciu".
Większość pism wydawanych jeszcze pod koniec niemieckiej okupacji powstało w tym samym 1944 r., lub w drugiej połowie 1943, natomiast późnym latem i jesienią 1944 podjęto wydawanie 13 pism. Niektóre z nich przetrwały niewielki okres czasu, ale były i takie, które ukazywały się jeszcze w 1945 r.
W poszczególnych latach na terene okręgu ukazywało się ogółem:
w 1939 - 4 tytuły, w 1940 - 17, 1941 - 12, 1942 - 17, 1943 - 22, do końca lipca 1944 r. - 30, w ostatnim półroczu istnienia AK - 13.
Prawie połowa, bo aż 29 tytułów, była wydawana przez BIP obwodów, 11 przez rejony, 8 przez placówki, 7 przez BIP okręgowy, 2 przez inspektoraty, 5 przez patrole PSW (Prasowych Sprawozdawców Wojennych) z Warszawy i patrole BIP oddziałów partyzanckich.
Na szczególną uwagę zasługuje sprawnie zorganizowana sieć kolportażu prasy centralnej oraz własnych organów prasowych. Co tydzień punkty kolportażowe poszczególnych inspektoratów przyjmowały kilka tysięcy egzemplarzy prasy róznych kierunków politycznych, która dochodziła do najniższych ogniw organizacji.
Akcja propagandowo - informacyjna była prowadzona przez BIP okręgu, także za pomocą drukowania i kolportażu ulotek, odezw oraz wydawnictw.
Skalę wykonanej w tym zakresie pracy obrazuje jasno fakt, iż tylko w styczniu 1944 r., w samym obwodzie biłgorajskim wydano 2 ulotki propagandowe w nakładzie 300 sztuk, 100 egzemlaprzy rozkazu komendanta Sił Zbrojnych nr 122, ulotki RAF w ilości 600 sztuk, fotokopie zdobytego planu wysiedleń Zamojszczyzny oraz komplet zdjęć z oddziału "Groma".
Innym przykładem niech będą dokonania patrolu PSW BIP KG AK, działającego od wiosny 1944 r. na terenie obwodu Zamość, który wydał szereg ulotek kolportowanycyh w oddziałach OP 9 i na placówkach obwodu. Były to m. in.: "O Jedności Narodowej", "Zagadnienie polsko - rosyjskie", "Co to jest PPR".
Należy jeszcze tylko dodać, że podobne wydawnictwa ukazywały się na terenie wszystkich inspektoratów, a na Zamojszczyźnie duża część druków kolportowana była wsród ludności ukraińskiej.
Dużą uwagę przywiązywano do prowadzenia działalności propagandowej wewnątrz jednostek partyzanckich. Instrukcje Komendy Głównej, dotyczące działalności propagandowej nakazywały nawet, by w danym oddziale zajmował się nią osobiście dowódca lub wyznaczony do tego fachowiec.
Wspomniane instrukcje zalecały również prowadzenie działalności propagandowej wśród okolicznej ludności. Obowiązek ten scedowano także na dowódców oddziałów, oraz na wydzielone specjalne oddziały propagandowe, które miały m. in.:
"utrwalić zdecydowaną postawę oporu społeczeństwa wobec okupanta i przeciwdziałać defetyzmowi [...], szerzyć wśród ludności znajomość założeń politycznych, społecznych i gospodarczych, na których zgodnie z zapowiedziami władz na emigracj i w kraju oprze się odbudowa Polski".
Niestety w zetknięciu z realiami życia leśnego, sprawa propagandy w oddziałach wyglądała bardzo różnie. Na dobrą sprawę tylko w kilku oddziałach wyodrębniono patrole BIP.
Wyjątkiem był inspektorat zamojski, gdzie tylko wiosną 1944 r., zoranizowano trzy kursy propagandzistów, zainstalowanych przy oddziałach partyzanckich zgrupowania OP 9.
BIP okręgu i niektórych obwodów prowadził również także tzw. Akcję "N", mającą na celu dywersję wśród Niemców, zarówno w szeregach wojska, jak i wśród niemieckiej ludności cywilnej. Miesięcznie kolportowano w tym celu około 2 tys. różnego rodzaju druków.
Najgłośniejszymi dokonaniami Akcji "N" w okręgu było m. in. rozplakatowanie na ulicach Lublina, w dniu 26 lutego 1944 r., rzekomego niemieckiego zarządzenia, podpisanego przez sekretarza do spraw bezpieczeństwa w "rządzie GG" Wilhelma Koppe, nakazujacego ewakuację z masta, niemieckich dzieci i kobiet w terminie do dwóch dni.
Akcję powtórzyli w kwietniu tego roku, żołnierze z plutonu II-a z Lublina, a do akcji włączyła się również komórka BIP z obwodu Lublin - Miasto, która rozesłała pareset wezwań "władz niemieckich" z nakazem zgłoszenia się do wyznaczonych punktów w związku z natychmiastową ewakuacją.
Duże zamieszanie wywołała tego rodzaju dywersja w momencie zbliżania się frontu w lipcu 1944 r., z czego później musiał tłumaczyć się gubernator dystryktu Richard Wendler, a panikę w mieście ledwie udało się Niemcom opanować.
Samodzielny Referat Związku Odwetu:
Szef:
mjr Alfons Faściszewski "Brodacz", "Majster", "Majsterek", "Konar".: 1940 - luty/marzec 1943 r.
Kierownictwo Dywersji (Kedyw):
Szef:
mjr Jan Nawrat "Janusz", "Lucjan".: luty/marzec 1943 - czerwiec 1944 r.
Wojskowa Służba Ochrony Powstania:
Inspektorzy okręgowi:
ppłk Edward Jasiński "Stefan".: listopad 1941 - luty 1944 r.
kpt. rez. Marian Tułacz "Marian", "Step", "Wierch".: luty 1944 - styczeń 1945 r.
Wojskowa Służba Kobiet (WSK):
Szef:
ppor. Maria Czyżowa "Agnieszka", "Józefa".: 1942 - 1945 r.
Wojskowy Sąd Specjalny (WSS):
Przewodniczący:
por rez. Szymon Gałkowski "Leonard".: 1943 - sierpień/wrzesień 1944 r.
ppor. rez. Mieczysław Tudrej "Mietek".: sierpień/wrzesień - 2 października 1944 r. (aresztowany).
Prokurator Okręgowy:
por. rez. Stefan Wolski "Florian", "Jawor".: 1943 - listopad 1944 r. (aresztowany przez NKWD).
Struktury terytorialne.
Struktury terytorialne oparte zostały na przedwojennym podziale administracyjnym województwa lubelskiego, co oznaczało, że Armia Krajowa nie przyjęła podziału narzuconego przez niemiecką administrację okupacyjną.
Teren okręgu skaładał się z początkowo z 14, a od 1944, z 15 obwodów: Biała Podlaska, Biłgoraj, Chełm, Hrubieszów, Janów Lubelski (Kraśnik), Krasnystaw, Lubartów, Lublin, Łuków, Puławy, Radzyń Podlaski, Tomaszów Lubelski, Włodawa i Zamość.
W kwietniu 1944 r., dotychczasowy obwód Lublin podzielono na dwa samodzielne obwody: Lublin - miasto i Lublin - powiat.
Inspektoraty.
Tworzenie inspektoratów rozpoczęto wiosną 1941 r. Głównym celem nowopowstałych szczebli organizacyjnych było: "przygotowanie terenu i wykonanie zadania bojowego w ostatniej fazie, tj. w planowanym, końcowym powstaniu powszechnym", a po opanowaniu terenu zorganizowanie jednego lub więcej pułków zgodnie z planem OSZ (Odtwarzania Sił Zbrojnych).
W rzeczywistości inspektoraty nie zakończyły swojej działalności na osiągnieciu celów taktycznych, stając się również wyższymi jednostkami organizacyjnymi, zajmującymi się całością prac konspiracyjnych na podległym sobie terenie.
Początkowo powstały 3 inspektoraty:
Inspektorat "Środkowy":
Inspektorzy:
mjr dypl. Aleksander Mudry "Bronisław".: lipiec 1940 - 13 styczeń 1941 r. (aresztowany).
ppłk Michał Stempkowski "Barbara".: kwiecień/maj 1941 - wrzesień 1942 r. (aresztowany).
Inspektorat "Północny":
Inspektor:
- "Bronisław" (N.N.)
mjr Tadeusz Król "Radosław", "Dołęga" (?) .: ?? - połowa 1941 r.
Inspektorat "Południowy":
Inspektor:
por. Gustaw Wąsikowski "Gustaw", "Gucio", "Kruk".: (pierwsza połowa 1941 r.)
W drugiej połowie 1941 r., utworzono Inspektorat Rejonowy "Puławy" oraz zmieniono nazwy pozostałych, dokonując szeregu przesunięć obwodów w ramach poszczególnych inspektoratów.
W następnym roku, w celu przystosowania struktur wewnętrznych okręgu do realizacji celów OSZ, powstał Inspektorat Rejonowy "Chełm". Ostatecznie w trakcie całego 1942 r., Okręg Lubelski podzielony został na pięć inspektoratów:
Inspektorat rejonowy Lublin:
Inspektorzy rejonowi:
mjr Andrzej Rzewuski "Fok", "Reja".: wrzesień/październik 1942 - styczeń 1944 r.
ppłk Edward Jasiński "Karol", "Karw", "Nurt".: luty - 16 października 1944 r.
mjr Stanisław Piotrowski "Jar", "Szturm".: 18 października - styczeń 1945 r.
kpt. rez. Roman Jezior "Brona", "Jung".: (styczeń 1945 r.)
Obwody:
Obwód Lublin-Miasto (od kwietnia 1944 r.).
Obwód Lublin-Powiat (od kwietnia 1944 r .).
Obwód Lubartów.
Inspektorat rejonowy Chełm:
Inspektorzy rejonowi:
kpt. dypl. Anatol Sawicki "Dąb", "Młot".: maj - wrzesień/październik 1942 r.
ppłk Władysław Zalewski "Leśnik", "Nowina".: wrzesień/październik 1942 - styczeń 1945 r.
Obwody:
Obwód Chełm.
Obwód Krasnystaw.
Obwód Włodawa.
Inspektorat rejonowy Puławy:
Inspektorzy rejonowi:
mjr Jerzy Górski "Paweł".: wiosna - lipiec 1941 r.
mjr Stanisław Kowalski "Konrad", "Roch", "Sowa".: lipiec/sierpień 1942 - 10 listopada 1944 r.
mjr Zygmunt Żyłka-Żebracki "Czarny", "Żelan", "Żeliwa".: listopad 1944 - styczeń 1945 r.
Obwody:
Obwód Puławy.
Obwód Janów Lubelski (Obwód Kraśnik).
Inspektorat rejonowy Radzyń Podlaski:
Inspektorzy rejonowi:
ppłk Stefan Drewnowski "Aleksander", "Roman", "Stefan".: II połowa 1941 - 13 sierpnia 1944 r.
mjr Wilhelm Szczepankiewicz "Drugak", "Kogurt".: październik 1944 - styczeń 1945 r.
Zastępca:
kpt./mjr Jan Szatowski „Wrzos”, „Zagończyk”, „Zygmunt”.: październik 1944 - luty 1945 r.
Obwody:
Obwód Radzyń Podlaski.
Obwód Biała Podlaska.
Obwód Łuków.
Inspektorat rejonowy Zamość:
Inspektorzy rejonowi:
ppłk Franciszek Żak "Inżynier", "Siwy".: lipiec 1941 - grudzień 1942 r.
mjr Edward Markiewicz "Jurand", "Kalina".: styczeń 1943 - 24 czerwca 1944 r.
mjr Stanisław Prus "Adam", "Jan", "Kmita", "Płomieńczyk".: lipiec - listopad 1944 r.
kpt./mjr Antoni Pstrocki "Prawdzic", "Wacław".: listopad 1944 - styczeń 1945 r.
Zastępcy:
 kpt. Władysław Zalewski "Dąb", "Janusz".: lipiec 1941 - lipiec 1942 r.
kpt./mjr Stanisław Prus "Adam", "Jan", "Kmita", "Płomieńczyk".: luty - maj 1943 r.
kpt. Antoni Pstrocki "Prawdzic", "Wacław".: lipiec - listopad 1944 r.
Obwody:
Obwód Zamość.
Obwód Tomaszów Lubelski.
Obwód Biłgoraj.
Obwód Hrubieszów.
Obwody.
Obwody pokrywały się na ogół z terytorium przedwojennych powiatów.
W początkowym okresie, czyli do pierwszej połowy 1940 r., w skład okręgu lubelskiego wchodziły powiaty siedlecki i garwoliński. W dwa lata później południowo-wschodnią część powiatu garwolińskiego przekazano ponownie do Okręgu Lublin i przemianowano na jeden z podobwodów obwodu Puławy.
Z początkiem 1943 r., w strukturach okręgu znalazł się praktycznie cały obwód lubaczowski z województwa lwowskiego, który będąc zagrożony przez napady nacjonalistów ukraińskich, popdporządkował swoje placówki obwodowi Tomaszów Lubelski.
W maju 1944 r., w związku z sytuacją frontową w okręgu Wołyń, Komendant Główny AK podporządkował Komendzie Okręgu "dostępne mu tereny oraz zgrupowanie partyzanckie sformowane na tamtych terenach". W praktyce rozkaz ten dotyczył tylko ludzi przechodzących na obszar Lubelszczyzny, a od czerwca 1944 r., oddziałów 27 Wołyńskiej DP.
Tak więc ostateczne granice obwodów wykształciły się w połowie 1943 r.
W pierwszych miesiącach walki konspiracyjnej praca obwodów opierała się na placówkach. Pod koniec 1940 r., rozpoczęto organizowanie szczebla pośredniego, czyli rejonów, które początkowo obejmowały dość duże obszary. W miarę upływu czasu rejony były znacznie mniejsze i w większości przypadków obejmowały od 1 do 3 gmin. Ilość rejonów w poszczególnych obwodach wahała się od 4 do 13. Ogółem, pod koniec okupacji Okręg Lubelski podzielony był na 100 rejonów.
W obwodach Janów Lubelski i Puławy utworzone zostały z czasem dodatkowe szczeble dowódcze w postaci podobwodów. W całym okręgu lubelskim odstąpiono natomiast od praktyki przewidzianej w instrukcjach Komendy Głównej tworzenia podokręgów.
Obwód Lublin. (do kwietnia 1944 r.)
Komendanci:
kpt. Stanisław Krawczyk "Smętny", październik 1939 - styczeń 1940 r..
kpt. Jan Grzybowski "Lecho", "Zenon".: styczeń 1940 - 13 stycznia 1941 r.
kpt. Tomasz Skarżyński "Ambroży", "Bóbr".: luty 1941 - kwiecień 1942 r.
ppor. czasu wojny Robert Bijasiewicz "Orlik".: kwiecień - lipiec 1942 r.
kpt. Jan Roliński "Andrzej", "Jan".: lipiec 1942 - wrzesień/październik 1943 r.
kpt. Konrad Szmeding "Konrad", "Młot".: wrzesień/październik 1943 - kwiecień 1944 r.
Obwód Lublin-miasto.
Komendanci:
kpt. Stefan Dębicki "Jaksa", "Kmicic".: kwiecień - 26 września 1944 r.
por. Kazimierz Burski "Konrad", "Konrad II".: wrzesień - październik 1944 r.
ppor. Wacław Krasnopolski "Huba".: październik 1944 - 16 stycznia 1945 r.
Obwód Lublin-powiat.
Komendanci:
mjr Stanisław Piotrowski "Jar", "Korszun", "Step".: kwiecień - 18 października 1944 r.
ppor. Czesław Rossiński "Jemioła", "Kozioł", "Marek".: październik - 22 grudnia 1944 r.
Obwód Lubartów.
Komendanci:
ppor. rez. Jan Królikowski "Taran".: październik - listopad 1939 r.
kpt. Eugeniusz Ladenberger "Dereń".: styczeń - kwiecień 1940 r.
por. Roman Jaworski "Grab", "Jędrzejczak".: czerwiec 1940 - 22 października 1942 r.
por. rez. Roman Jezior "Okoń".: październik - grudzień 1942 r.
kpt. Adam Domaradzki "Don".: styczeń 1943 - styczeń 1944 r.
kpt. Michał Szczerski "Michał".: styczeń - marzec/kwiecień 1944 r.
kpt. rez. Roman Jezior "Okoń".: marzec/kwiecień - grudzień 1944 r.
por. rez. Czesław Gregorowicz "Don", "Grey", "Janusz".: (styczeń 1945 r.)
Obwód Chełm.
Komendanci:
ppor. rez. Józef Kot "Tadeusz".: listopad/grudzień 1939 - czerwiec 1940 r.
kpt. Jan Roliński "Andrzej", "Jan".: czerwiec - wrzesień 1940 r.
ppor. rez. Władysław Szymański "Włodzimierz".: wrzesień 1940 - 11 marzec 1941 r.
p.o. ppor. rez. Aleksander Skorupa "Góra", "Sokół".: marzec - listopad 1941 r.
ppor. rez. Wiktor Piątkowski "Singiel".: listopad 1941 - kwiecień 1942 r.
p.o. ppor. rez. Bolesław Rusin "Żółkiewski".: kwiecień - maj 1942 r.
kpt. dypl. Anatol Sawicki "Młot".: maj - wrzesień/październik 1942 r.
kpt. "Stefan" (N.N.).: wrzesień/październik 1942 - styczeń 1943 r.
p.o. ppor. rez. Witold Fałkowski "Wilk".: styczeń - sierpień 1943 r.
ppor. rez. Leon Burnus "Barcicki", "Klucznik".: czerwiec 1943 - wrzesień/październik 1944 r.
por. rez. Wacław Makara "Liść".: wrzesień/październik 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Krasnystaw.
Komendanci:
kpt. Stanisław Krawczyk "Smętny".: listopad 1939 - styczeń 1940 r.
kpt. Stanisław Małecki "Kosa", "Rawicz", "Sulima".: styczeń 1940 - marzec 1941 r.
p.o. ppor. rez. Władysław Chachaj "Andrzej", "Baryka".: marzec - czerwiec 1941 r.
kpt. Anatol Sawicki "Dąb", "Młot".: maj 1941 - maj 1942 r.
kpt. Alojzy Piwowar "Turbicz", "Warski".: maj - wrzesień 1942 r.
kpt. Franciszek Jarocki "Jadźwing", "Witeź".: wrzesień 1942 - luty 1944 r.
kpt. Jan Wojtal "Jeż".: luty - grudzień 1944 r.
ppor. rez. Kazimierz Kapłon "Kalina", "Kruszewski".: grudzień 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Włodawa.
Komendanci:
por. Romuald Kompf "Rokicz".: styczeń/luty 1940 - 1942/1943 r.
kpt. Józef Milert "Kowalski", "Sęp".: początek 1943 - 22 lutego 1944 r.
kpt. Bolesław Flisiuk "Jarema", "Wit", "Zawisza".: luty 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Puławy.
Komendanci:
ppor. rez. Jan Michalczak.: listopad - grudzień 1939 r.
ppor. rez. Piotr Sławoń "Socha", "Swarożyc".: grudzień 1939 - lipiec/sierpień 1940 r.
ppor. rez. Jan Łętowski "Łazik".: lipiec/sierpień 1940 - marzec 1941 r.
kpt. Stanisław Kowalski "Konrad", "Socha".: marzec 1941 - lipiec/sierpień 1942 r.
mjr Zygmunt Żyłka-Żebracki "Czarny", "Żelan", "Żeliwa".: sierpień 1942 - listopad 1944 r.
kpt. Piotr Ignacak "Just", "Sawa".: listopad 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Janów Lubelski.
Komendanci:
por. kaw. Aleksander Michałowski "Sokół".: październik 1939 - styczeń 1940 r.
kpt. Zbigniew Slęk "Bronisław".: styczeń - kwiecień 1940 r.
ppor. rez. Krzywda-Siennicki "Krzywda".: kwiecień - lipiec/sierpień 1940 r.
kpt. Władysław Zalewski "Leśnik".: wrzesień 1940 - marzec 1941 r.
por. Wojciechowski.: (1941 r.).
kpt. "Stanisław" (N.N.).: 1941 - maj 1942 r.
kpt. Ryszard Kaczkowski "Ryszard".: maj 1942 - maj 1943 r.
mjr Tadeusz Wingert "Warta".: czerwiec 1943 wrzesień 1944 r.
kpt. Bronisław Rębacz "Rymsza".: wrzesień 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Radzyń Podlaski.
Komendanci:
 st. sierż. Karol Baranowski.: 1939 - 24 czerwca 1940 r.
kpt. dypl. Jan Piotrowski "Marian", "Okoń".: druga połowa 1940 - wiosna 1941 r.
- N.N.: (wiosna 1941 r.).
mjr Konstanty Witkowski "Stary", "Tadeusz", "Wujek".: 1941/1942 - wrzesień/październik 1944 r.
kpt. Józef Rybak "Feliks".: wrzesień/październik - grudzień 1944 r.
Obwód Biała Podlaska.
Komendanci:
ppor. rez. Andrzej Baj "Bilski", "Wilski", "Wujek".: wrzesień/grudzień 1939 - styczeń 1940 r.
ppor. czasu wojny Robert Bijasiewicz "Orlik".: luty - czerwiec/lipiec 1940 r.
ppor. rez. Henryk Borowicz-Sagan.: lipiec/sierpień 1940 - kwiecień 1941 r.
- "Ryszard" N.N.: kwiecień - druga połowa 1941 r.
kpt. Stanisław Małecki "Sulima".: drua połowa 1941 - 18 luty 1943 r.
por. Mieczysław Łukasik "Stefan".: luty - czerwiec 1943 r.
por. Stanisław Subocz "Dąb", "Michał".: czerwiec 1943 - luty 1944 r.
mjr Seweryn Świeprawski "Janusz", "Lubicz", "Łukasz", "Szymon".: luty - wrzesień 1944 r.
por. rez. Stefan Wyrzykowski "Zenon".: wrzesień 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Łuków.
Komendanci:
ppor. Jan Kołakowski "Rawicz".: wrzesień 1939 - 20 października 1940 r.
- Józef Legut "Józef", "Kit".: 1940 - pierwsza połowa 1941 r.
por. Antoni Ruciński "Kazimierz".: (druga połowa 1941 r.).
kpt. Seweryn Świeprawski "Bogumił".: styczeń 1942 - styczeń 1943 r.
kpt. Józef Waltenberg "Lubicz", "Siwunio", "Walek".: styczeń - sierpień 1943 r.
rtm. Zygmunt Bagrowski "Marcin".: sierpień - 16 grudnia 1943 r.
kpt. Józef Rybak "Feliks".: marzec - wrzesień 1944 r.
kpt. Wacław Rejmak "Ostoja".: wrzesień 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Zamość.
Komendanci:
ppor. rez. Robert Gierczak "Robert", "Niedzielski".: listopad 1939 - sierpień 1940 r.
kpt. Stanisław Prus "Adam", "Kmita", "Płomieńczyk", "Stefan".: sierpień 1940 - luty 1943 r.
kpt. Wacław Stasiewicz "Bartosz", "Bystry", "Józef", "Sas", "Wacław".: luty - 15 września 1943 r.
por. rez. Stanisław Książek "Wyrwa".: wrzesień 1943 - lipiec 1944 r.
ppor. rez. Michał Polak "Łyś", "Norweg", "Zryw", "Żelazny".: lipiec 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Tomaszów Lubelski.
Komendanci:
ppor. rez. Józef Rybicki "Andrzej", "Maciej".: listopad/grudzień 1939 - luty 1940 r.
por. Józef Gniewkowski "Orsza".: luty - kwiecień 1940 r.
por. Józef Dresler "Dionizy".: kwiecień - czerwiec 1940r.
kpt. Tomasz Skarżyński "Ambroży".: druga połowa 1940 - luty 1941 r.
por. Bolesław Choromański "Lubicz", "Sikora".: luty - listopad 1941 r.
ppor. rez. Władysław Surowiec "Sosna".: sierpień - listopad 1941 r.
mjr Wilhelm Szczepankiewicz "Bojko", "Drugak".: listopad 1941 - wrzesień/październik 1944 r.
por. rez. Władysław Surowiec "Sosna".: październik - listopad 1944 r.
por. rez. Stanisław Książek "Rota".: grudzień 1944 - styczeń 1945 r.
Obwód Biłgoraj.
Komendanci:
ppor. rez. Wacław Spalony "Słoma".: listopad/grudzień 1939 - 17 marca 1941 r.
kpt. Stanisław Małecki "Kosa", "Sulima".: (druga połowa 1941 r.).
mjr Edward Markiewicz "Cis", "Glóg", "Jurand", "Klos", "Ksawery".: czerwiec 1941 - styczeń 1943 r.
kpt. Józef Gniewkowski "Mirski", "Narbutt", "Orsza", "Poraj".: styczeń 1943 - styczeń 1945 r.
Obwód Hrubieszów.
Komendanci:
kpt. Władysław Zalewski "Dąb", "Leśnik".: grudzień 1939 - sierpień 1940 r.
por. Tadeusz Zieliński "Bończa", "Dyzma".: sierpień - październik 1940 r.
por. rez. Antoni Rychel "Anioł", "Gruby", "Rymwid".: listopad 1940 - 4 października 1943 r.
por. Marian Gołębiewski "Irka", "Korab", "Ster".: październik 1943 - styczeń 1945 r.
Liczebność i uzbrojenie.
W pierwszym okresie walki konspiracyjnej rozwój SZP, a później ZWZ był bardzo dynamiczny. Wynikało to zarówno z nieokrzepnięcia niemieckich struktur policyjnych, jak i z niemal masowego napływu ludzi zdecydowanych walczyć o niepodległość w szeregach podziemia zbrojnego.
Już w pierwszej połowie 1940 r., siatka organizacyjna objęła znaczną część województwa lubelskiego, licząc ponad 100 placówek. Oblicza się, że liczebność ZWZ Okręgu Lublin wyniosła w tym czasie około 2 000 członków.
Niestety w niedługim czasie rozwój ten został bardzo poważnie zahamowany, co było spowodowane kilkoma czynnikami, które wystąpiły niemal jednocześnie.
Mowa tu przede wszystkim o uderzeniach okupanta w kierownicze warstwy polskiego społeczeństwa, którym nadano kryptonim "Aktion AB" (Ausserordentliche Befriedungsaktion), załamaniu się nastrojów po klęsce Francji oraz o rozkazie Naczelnego Wodza z lipca 1940 r., mówiącego o skadrowaniu ZWZ.
Jednak na dalszy rozwoju struktur ZWZ wpłynęły najdotkliwiej aresztowania członków organizacji z lat 1940 - 1942. Już na przełomie 1940 i 1941 r., niemiecka policja bezpieczeństwa zdołała bardzo dokładnie rozpracować strukturę okręgu i poznać jego obsadę personalną.
Wynikiem takiego stanu rzeczy były masowe aresztowania członków lubelskiego ZWZ na wszystkich szczeblach organizacyjnych. Uwięziono wówczas m. in. szefa sztabu okręgu, zastępców szefów II i V Oddziału, kierowniczkę Łączności Konspiracyjnej, dowódcę Inspektoratu "Środek", kilku oficerów inspekcyjnych i komendantów obwodów.
Ten nieszczęśliwy proces trwał aż do 1942 r., kiedy to jeszcze w maju Gestapo rozbiło II Oddział Komendy Okręgu, odbudowany w poprzednim roku na siatce wywiadu "Muszkieterów".
Fala wspomnianych aresztowań, przyhamowana w 1942 r., dała początek nowej fazie organizacyjnej. Od tego czasu Okręg Lublin należał do przodujących pod względem rozwoju.
Od jesieni 1943 r., wspomniany rozwój został spotęgowany przez prowadzoną akcję scaleniową, oraz wiązaniem się z konspiracją roczników dorosłych już podczas okupacji.
Apogeum tego zjawiska osiagnięto wiosną 1944 r., co jasno obrazuje prześledzenie liczebności AK w obwodzie Lublin - powiat:
w kwietniu 1943 r., Armia Krajowa liczyła tu około 800 żołnierzy, natomiast w lipcu 1944, w pierwszym rzucie skupiono już 5 868 żołnierzy, czyli ponad siedmiokrotnie więcej. Trzeba dodać, że zlbiżone procesy zachodziły także w innych obwodach.
Według raportu Komendy Głównej z 1 marca 1944 r., w Okręgu Lublin zorganizowano 775 plutonów pełnych i 73 szkieletowe, co w przybliżeniu dało liczbę około 40 500 żołnierzy. Stan ten wzrósł znacznie w połowie tego roku, w wyniku masowego napływu młodzieży, uciekinierów z Wołynia i napływu ludzi do oddzialów partyzanckich.
W końcowym okresie okupacji stan liczebny okręgu wyniósł najprawdopodobniej 60 - 65 tys. ludzi, z tego 80 % w oddziałach I rzutu i 20 % w Wojskowej Służbie Ochrony Powstania (II rzut).
Najsilniejsze pod względem liczebnym były obwody: Puławy, Lublin-Powiat, Zamość i Radzyń Podlaski, w których liczba członków przewyższała 5 000. Średnia liczba członków, szacowana na mniej niż 5 000 żołnierzy występowała w obwodach: Krasnystaw, Lubartów, Biała Podlaska, Tomaszów Lubelski, Biłgoraj i Hrubieszów.
Najmniej liczne, w których stan liczebny wahał się w granicach 2-3 tys. członków, były obwody: Lublin-Miasto, Włodawa, Janów Lubelski i Łuków.
***
Gromadzenie środków walki rozpoczęto zaraz po nastaniu okupacji, co znalazło swoje odbicie w pierwszych rozkazach SZP i ZWZ.
Według danych KG ZWZ z 1 września 1940 r., okręg lubelski zdołał ująć swoją ewidencją broń pochodzącą z Wojny Obronnej 1939 r.
Sporządzone wówczas zestawienie mówiło o: 96 ckm-ach, 302 rkm-ach, 12 585 karabinach, 10 943 granatach oraz o ponad 1 300 000 sztukach amunicji różnego rodzaju.
Innym źródłem uzupełniania braków w uzbrojeniu było zaopatrzenie ze zrzutów alianckich. Ogółem Okręg Lubelski przyjął 44 zrzuty, w tym 4 w sezonie "Intonacja" (sierpień 1942 - kwiecień 1943) oraz 40 w okresie "Riposta" (sierpień 1943 - lipiec 1944). Dało to 11,7 % wszystkich zrzutów dla Armii Krajowej.
Ogółem przyjęto 403 zasobniki i 468 paczek, co dało: około 1 400 sztuk broni krótkiej, 1 550 pistoletów maszynowych, 140 rkm-ów, ponad 1 100 000 sztuk amunicji małokalibrowej, 5 600 granatów ręcznych, ponad 500 granatów ppanc. typu gammon, 60 granatników ppanc. (piatów), kilkadziesiąt radiostacji oraz prawie 3 tony materiałów wybuchowych. Część tego sprzętu przeznaczona była jednak dla 27 Wołyńskiej DP, a część okręg musiał przekazać do dyspozycji Komendzie Głównej.
Większość broni zrzutowej została zmagazynowana i miała zostać wydana dopiero podczas moblizacji jednostek do "Burzy". Tak więc oddziałom partyzanckim przyznano jej niewielką część - mało tego niektóre z nich nie otrzymały broni zrzutowej w ogóle. Pewną ilość omawianego uzbrojenia wydano również oddziałom samoobrony obwodów tomaszowskiego i hrubieszowskiego, zagrożonym przez UPA.
Trzecim źródłem pozyskiwania broni było zdobywanie jej na nieprzyjacielu. Była ona na ogół nie ewidencjonowana, a dowódcy rzadko ujmowali ją w raportach, w związku z czym trudno jest dziś określić jakie uzbrojenie znalazło się w posiadaniu okręgu tą drogą.
Wiadomo jedynie, że oddziały OP 15 i OP 8 zdobyły w ten sposób po około 300 sztuk broni różnej, co w pierwszym przypadku pozwoliło na uzbrojenie ponad połowy, w drugim 1/3 stanów końcowych tych zgrupowań. Tak więc była to ilość nie do zbagatelizowania.
W broń zdobyczną, w dużej części uzyskaną w marcu 1944 r., w wyniku odczepienia od transportu dwóch wagonów (wyładowano wówczas około 250 jednostek broni), były zaopatrzone oddziały OP 7 . Innym przykładem może być 9 pp. Legionów, który według raportów zdobył 71 sztuk broni, co jednak jest najprawdopodobniej liczbą bardzo zaniżoną. Z niemieckich meldunków policyjnych i wojskowych wynika bowiem, że okupant w walce z jednostkami 9 pp. utracił jej co najmniej trzy razy więcej.
Nie będzie wielką przesadą stwierdzenie, że broń zdobyczna stanowiła co najmniej połowę ilości broni otrzymanej ze zrzutów.
Kolejnym żródłem uzbrojenia oddziałów była możliwość jej zakupu, jednak zjawisko to miało znaczenie marginalne, podobnie jak broń uzyskana w procesie scaleniowym.
W toku scalenia Armia Krajowa zabiegała o to, by scalone oddziały przekazywane były wraz z bronią. O ile generalnie NOW zastosował się do tych zaleceń, to BCh uchylały się od ich wykonania jak tylko mogły.
I tak np. w obwodzie chełmskim wraz z 903 członkami oddzałów terytorialnych przekazano tylko 193 sztuki broni. Spowodowało to powiększanie się przepaści pomiędzy stanem organizacji a liczbą broni. Na dzień 20 lipca 1944 r., w Inspektoracie "Lublin" znajdująca się głównie w magazynach broń wystarczyła na uzbrojenie tylko 15 % żołnierzy I rzutu.
W naliczniejszych obwodach (Lublin-Powiat i Lubartów) raporty o stanie uzbrojenia z przełomu 1943 i 944 r., wykazywały możliwość uzbrojenia od 30 - 35 % żołnierzy. Do względnie nieźle uzbrojonych należały obwody: Zamość, Lublin-Powiat, Lubartów, Tomaszów Lubelski, Puławy i Krasnystaw.
Najgorzej sytuacja uzbrojenia przedstawiała się w obwodach: Biała Podlaska (6% stanu), Łuków, Lublin-Miasto, Janów Lubelski, Włodawa i Chełm.
Na tym tle w uprzywilejowanej pozycji znajdowaly się tylko oddziały partyzanckie, które dysponowały pełnym uzbrojeniem, a niektóre z nich posiadały rezerwy, co powodowało liczne antagonizmy pomiędzy oddziałami terytorialnymi a partyzanckimi. Wiele kontrowersji wywołała również zasada magazynowania broni i zasady jej użycia w okresie przed końcową walką z okupantem.
|
