Getto Łódzkie.

Na terenach tzw. "Warthegau", wcielonego bezpośrednio do Rzeszy, administracja niemiecka zaczęła tworzyć zamknięte dzielnice żydowskie bardzo szybko. Jak już wspomniałem we wstępie do całego działu, już w lutym 1940 r. powstały zamknięte getta w takich miastach jak Pabianice i Warta, w kwietniu w Brzezinach, w maju w Szadku i Krośniewicach, a następnie w Kutnie i Żychlinie.

Jednak centralnym i głównym gettem dla "Kraju Warty" miała być silnie odizolowana i niemal hermetycznie zamknięta dzielnica żydowska w Łodzi (Litzmanstadt).

Początki planów utworzenia getta sięgają grudnia 1939 r., kiedy to prezydent regencji kaliskiej Übelhör, w wystosowanym przez siebie tajnym okólniku z 10 grudnia, uzasadniał konieczność utworzenia zamkniętej dzielnicy żydowskiej. Okólnik ten zawierał także projekt, jak również adnotacje o tymczasowym charakterze getta.
W związku z tym dokumentem, jak i problemami Himmlera z realizacją planów wysiedleńczych Żydów z Niemiec do Generalnej Guberni, 8 lutego 1940 r. wydano rozporządzenie wykonawcze, w którym wyznaczono teren getta, a także określono sposoby i terminy przeniesienia do niego Żydów.

Chaim Rumkowski, prezes Judenratu w getcie łódzkim witający Reichsführera SS,
H. Himmlera, 5 czerwca 1941.

Zostało ono zlokalizowane w najbardziej zaniedbanej północnej części Łodzi (Bałuty i Stare Miasto) na obszarze 4,13 km², zmniejszonym po 30 VI 1942 r. do 3,82 km², zamieszkałym od 40 % do 70 % przez Żydów, głównie biedotę.
Mapa Getta Łódzkiego i legenda do niej..
Ten wydzielony obszar zabudowany był 2 332 domami, o łącznej liczbie około 28 400 izb mieszkalnych. Znaczną większość z nich stanowiła stara i licha zabudowa, w dużej części drewniana. Getto łódzkie ostatecznie zamknięto i ściśle odizolowano od reszty miasta 30 IV 1940 r. Było ono bardziej hermetyczne, aniżeli inne getta. Wokół niego, oraz wzdłuż jego dwóch głównych arterii przelotowych (ul. Zgierska i ul. Limanowskiego), ustanowiono zapory i zasieki z drutu kolczastego, umożliwiające posterunkom niemieckim obserwację pogranicznych rejonów getta i miasta.
Obowiązywały drakońskie zarządzenia. 10 maja 1940 r. prezydent policji łódzkiej nakazał strzelać do każdego Żyda usiłującego w jakikolwiek sposób opuszczać getto. Stosownie do tego polecenia komendant Schutzpolizei, 14 czerwca 1941 r. wydał rozkaz strzelania bez ostrzeżenia do każdego, kto usiłuje przedostać się przez ogrodzenie, przerzucać jakieś towary lub nawet zbliżyć się do bramy getta.

Aby ograniczyć Żydom możliwość zakupu żywności spoza ich dzielnicy, z dniem 9 lipca rozpoczęto emisję bonów tzw. "Getto-Marke". Stały się one jedynymi i obowiązującymi środkami płatniczymi. Ponadto w celu praktycznego ograbienia Żydów z kosztowności, władze getta (Gettoverwaltung) poleciły judenratowi założyć bank, który wykupywał za bezcen wartościowe przedmioty i obce waluty.

"Getto-Marke". Banknot pięćdziesięciomarkowy.

W tym samym czasie zaostrzono kontrolę obustronnego ruchu pocztowego, który został poddany ścisłej cenzurze jak i łączności telefonicznej. Działalność judenratu i podległej jej policji żydowskiej, coraz ściślejsza kontrola i cenzura sprawiła, że łączność getta ze światem zewnętrznym praktycznie zamarła. Ten stan rzeczy spowodował całkowitą izolację, co miało tragiczne skutki.


Sytuacja ta uległa dalszemu pogorszeniu w momencie zarzucenia przez władze hitlerowskie planów deportacji Żydów do Generalnej Guberni.
Władze poznańskie prowincji planowały w tym czasie przekształcenie łódzkiej dzielnicy żydowskiej w centralne getto prowincji.
16 lipca 1941 r. postanowiono przesiedlić ludność żydowską z całej prowincji właśnie do Łodzi i utworzyć tam "Massenlager" dla 300 000 Żydów. W myśl tej decyzji sprawą przesiedleń do getta łódzkiego, zajęła się konferencja landratów regencji łódzkiej obradująca 24 lipca 1941 r., która postanowiła przesiedlić do getta tylko ludzi zdrowych.
Chorych Żydów postanowiono zostawić na miejscu i tam odseparować.
Ich los był przesądzony.

Wyniszczenie przez pracę.

Tak, więc w tym czasie w prowincji "Warthegau" zakończono proces koncentracji ludności żydowskiej i przystąpiono do konkretnych przygotowań mających na celu jej fizyczne wyniszczenie.

Jeżeli w drugiej połowie 1941 r. i w pierwszych miesiącach 1942 odbywały się przesiedlenia Żydów z miast i prowincji do getta łódzkiego, miały one już zgoła inny charakter, były bowiem rezultatem wyselekcjonowania żydowskiej siły roboczej w toku likwidacji Żydów.
W 1940 r. w getcie było tylko 31 zakładów i warsztatów przemysłowych.
Zatrudnienie jednak nieustannie rosło i w 1943 r. dla potrzeb gospodarki wojennej III Rzeszy pracowało ich już 119. Zatrudniały one w 1943 r. 70 tys. osób na ogólną liczbę 79 tys. mieszkańców getta. Pozostała część ludności tj. około 9 tysięcy zatrudniona została w silnie rozbudowanej administracji getta.
Zjawisko to należy tłumaczyć wzrostem zapotrzebowania na siłę roboczą w łódzkim okręgu przemysłowym. Getto łódzkie, aczkolwiek znacznie zmniejszone po wymordowaniu przeszło 55 000 Żydów (15 stycznia-15 maja 1942r.) w obozie zagłady w Chełmnie, miało na razie w prowincji "Kraju Warty" pozostać centralnym obozem pracy z żydowską siłą roboczą. Zgodnie z tymi planami, prezydent regencji łódzkiej wydał 28 marca 1942 r. rozporządzenie wykonawcze, które nakazywało wszystkich, zdolnych do pracy rzemieślników żydowskich , wyselekcjonowanych z transportów idących do Chełmna, przesiedlić do getta łódzkiego.
Podobnie rzecz miała się z maszynami i urządzeniami fabrycznymi, które pozostały po zlikwidowanych gettach w mniejszych miastach i na prowincji.



Istotnie, już od połowy maja 1942 r., równolegle z odbywającą się masową zagładą w prowincji "Warty", małe grupy wyselekcjonowanych rzemieślników i fachowców żydowskich wysiedlano do getta łódzkiego. Nadeszły więc transporty z Pabianic, Brzezin, Ozorkowa, Bełchatowa, Zelowa i innych miast.

Ilościowo rzecz miała się następująco:
maj 1942 r. - 7 046 osób,
czerwiec i lipiec - 635,
sierpień - 6 244.
Ogółem 13 925 osób.

W tym czasie los społeczności żydowskiej w "Kraju Warty" został ostatecznie przypieczętowany.
Ci, którzy dzięki swoim umiejętnościom i jako takim zdrowiu uniknęli śmierci w obozach, zostali zaprzęgnięci do niewolniczej, wyniszczającej organizm pracy. Getto łódzkie stało się jednym, wielkim, hermetycznie zamkniętym obozem pracy przymusowej.

Wewnętrzną administracją getta kierował Przełożony Starszeństwa Żydów (Der Alteste der Juden in Litzmannstadt Getto). Funkcję tę pełnił, mianowany przez okupacyjne władze hitlerowskie w dniu 13 XI 1939 r. Mordechaj Chaim Rumkowski, (zdjęcie obok).
Powołana przez niego Rada Starszych (Altestenrat) miała spełniać rolę organu doradczego, jednakże w przypadku getta łódzkiego nie miała jakiegokolwiek wpływu na działania Rumkowskiego, czy niemieckiego zarządu getta. Przedstawicielstwo gminy żydowskiej w getcie łódzkim szybko przekształciło się jako jedyne na ziemiach polskich w jednoosobową władzę ustawodawczą i wykonawczą, którą od pierwszych do ostatnich dni istnienia getta sprawował M. Ch. Rumkowski.
Stanowił on również jednoosobową władzę wykonawczą wszelkich zarządzeń okupacyjnych władz oraz był jedynym pośrednikiem między żydowską administracją getta, a władzami niemieckimi. W praktyce stał się dyktatorem getta. W sprawach wewnętrznej organizacji otrzymał praktycznie nieograniczone uprawnienia.

Poza zwierzchnictwem nad zamieszkałą w nim ludnością, posiadał władzę w sprawach policyjnych i sądowych, w tym prawo aresztowania i osadzania w więzieniu. Do niego też należało powoływanie do życia nowych urzędów, wydziałów, resortów pracy oraz różnego rodzaju agend. Jednakże władza jego nie wykraczała poza granice getta. Życiem wewnętrznym getta Przełożony Starszeństwa Żydów, kierował dzięki ściśle mu podporządkowanym, ogromnie rozbudowanym i sprawnie funkcjonującym aparatem administracyjnym.

Struktura jego, jednak odbiegała od przyjętych powszechnie schematów organizacyjnych. Składał się on z central, wydziałów, resortów i komisji, które stanowiły niezależnie od siebie agendy podległe Rumkowskiemu, o określonym ściśle zakresie kompetencji. Agend tych w 1942 roku było 33. Do ich prowadzenia w 1943 r. zatrudniono około 8 900 członków personelu.

Z ważniejszych, których działalność wywarła wpływ na życie getta należy wymienić:
Centralny Sekretariat - zwany potocznie "Centralą" pełnił rolę sekretariatu, za pomocą którego Rumkowski prowadził korespondencję z władzami niemieckimi i administracją getta.
Biuro Meldunkowe - na żądanie władz niemieckich prowadziło spisy mieszkańców i ewidencję ludności getta. Do niego należało też przesyłanie do Przełożonego Starszeństwa Żydów i władz okupacyjnych informacji o adresach poszczególnych mieszkańców.
Wydział Statystyczny - prowadził liczbowe opracowanie wszelkich dziedzin życia w getcie dla potrzeb Przełożonego Starszeństwa Żydów jak i władz niemieckich.
Służba Porządkowa (Ordnungsdienst - OD) - resort silnie rozbudowany, zatrudniający w różnych okresach od 850 do 1200 funkcjonariuszy. Do jej zadań należało utrzymanie porządku i bezpieczeństwa w getcie oraz pomoc w organizowaniu wysiedleń i innych akcjach podejmowanych przez hitlerowców.
Sąd Przyspieszony (Schnellgericht) - utworzony 11 III 1941 r. prowadził sprawy osób oskarżonych o ciężkie przestępstwa kryminalne, sabotaż i podburzanie społeczeństwa do wystąpień przeciwko władzy Rumkowskiego. Kierował więźniów do odbycia kary w Centralnym Więzieniu.
Wydział Aprowizacji - dzielił i rozprowadzał całą żywność i lekarstwa, jakie getto otrzymało od władz niemieckich. Wydział Zdrowia - kierował resortem opieki zdrowotnej w getcie. Podlegały mu wszystkie szpitale, apteki, pogotowie ratunkowe, służba sanitarna oraz domy opiekuńcze dla sierot i starców, znajdujące się na terenie tej dzielnicy.
Wydział Mieszkaniowy - zajmował się zakwaterowywaniem mieszkańców getta oraz przydzielaniem budynków dla potrzeb działalności poszczególnych agend PSŻ.
Wydział Zdrowia - kierował resortem opieki zdrowotnej w getcie. Podlegały mu wszystkie szpitale, apteki, pogotowie ratunkowe, służba sanitarna oraz domy opiekuńcze dla sierot i starców, znajdujące się na terenie tej dzielnicy.
Wydział Szkolny - kierował sprawami nauczania dzieci i młodzieży. Organizował i nadzorował kolonie i półkolonie urządzane na Marysinie.
Centralne Biuro Resortów Pracy - pośredniczyło między okupacyjnym Zarządem Getta, a resortami pracy przy wykonywaniu zamówień różnych firm niemieckich.
Komisja Wysiedleńcza - na żądanie władz niemieckich zajmowała się opracowywaniem i weryfikowaniem list osób przeznaczonych do wysiedlenia z getta.

Gettoverwaltung.

Na zdjeciu: Hans Biebow (po prawej). Kierownik Zarządu Getta.

Bezpośrednie kierownictwo nad gettem łódzkim spoczywało w rękach Zarządu Getta (Gettoverwaltung), stanowiącego jeden z wydziałów Zarządu Miejskiego w Łodzi (Stadtverwaltung Litzmannstadt).

Do głównych zadań niemieckiego kierownictwa dzielnicy żydowskiej należała aprowizacja getta łódzkiego w żywność, lekarstwa i opał, pośrednictwo między urzędami gospodarczymi Rzeszy i firmami niemieckimi a resortami gospodarczymi Przełożonego Starszeństwa Żydów, oraz prowadzenie rozliczeń finansowych z gettem.

Wydziałem tym kierował Hans Biebow, importer kawy z Bremy. Podlegał on bezpośrednio nadburmistrzowi w Łodzi (Oberbürgemeister Litzmannstadt) i prezesowi rejencji łódzkiej (Regierungspräsident Litzmannstadt). Z ich ramienia Biebow kierował całokształtem procesu zagłady ludności skupionej w getcie łódzkim.
On też organizował grabież mienia żydowskiego, pracę niewolniczą w getcie oraz kierował akcjami wysiedleńczymi. Odpowiadał także za śmierć głodową tysięcy Żydów.

Getto łódzkie zostało zorganizowane jako pierwsze z gett utworzonych na okupowanych ziemiach polskich, a zlikwidowane jako ostatnie. Było ono drugim - po getcie warszawskim - najliczniejszym skupiskiem ludności żydowskiej w Polsce, a największym na ziemiach wcielonych do Rzeszy.

Z chwilą jego zamknięcia przebywało w nim 160 320 Żydów - głównie mieszkańców Łodzi.
W okresie od 17 X 1941 r. do 4 XI 1941 r., wysiedlono do niego 19 953 Żydów z Austrii, Czech, Luksemburga i Niemiec. Ponadto od grudnia 1941 r. do sierpnia 1942 r. umieszczono w nim łącznie 19 722 Żydów ze zlikwidowanych gett prowincjonalnych z obszaru Kraju Warty. Podsumowując te wyliczenia przez getto łódzkie przeszło blisko 200 tys. Żydów z Kraju Warty i z Zachodniej Europy.

Powrót do spisu treści.