W wyniku agresji Armii Czerwonej rozpoczętej 17 września 1939 r., teren Wileńszczyzny wszedł w skład Białoruskiej SSR. Na podstawie umowy Związku Radzieckiego z Litwą, podpisanej w październiku tego roku, Wilno a wraz z nim obwód o powierzchni 6 880 km. kw. przeszedł we władanie litewskie.
Podział ten wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się konspiracji polskiej, która pod okupacją litewską miała znacznie lepsze warunki i możliwości rozwoju. Samo Wilno od pierwszych dni niewoli stało się centrum działalności niepodległościowej na kresach północno - wschodnich II Rzeczpospolitej.
W tym początkowym dla konspiracji okresie, powstało tu kilkadziesiąt organizacji i grup konspiracyjnych. Obok wojskowych, działaczy politycznych i społecznych, do pracy konspiracyjnej zabrała się również wileńska młodzież i księża.
W mieście największym oddziaływaniem mogły cieszyć się w tym czasie, takie organizacje jak: "Komisariat Rządu" (kierowana przez prof. Rajmunda Gostkowskiego), Związek Wolnych Polaków (dowódca Jan Kazimierz Mackiewicz "Konrad"), Związek Bojowników Niepodległości (dowódca kpt. Józef Grzesik-Czarny "Kmita"), Komitet Walki o Wyzwolenie (mjr Władysław Kamiński "Śliwa"), Narodowa Organizacja Wojskowa (ppor. Modest Gramz "Maurycy"), Organizacja Wojskowa Narodu Walczącego (por. Antoni Anatol Rymaszewski "Andrzej"), Obóz Niepodległościowy (prof. Witold Staniewicz), Organizacja Socjalistoczno-Niepodległościowa "Wolność" (prof. Feliks Gross), Akcja Ludowa (Jerzy Wroński "Stopa", ks. Henryk Hlebowicz), "Koła Pułkowe" (ppłk Adam Obtułowicz "Leon", "Karol"). W późniejszym czasie pojawiła się Liga Walki Zbrojnej (dowódca mjr Julian Kulikowski "Witold Drohomirski").
W terenie największy zasięg miały: Polska Organizacja Wojskowa, montowana głównie w rejonie Grodna i Lidy, oraz organizacja Loeona Słuczyńskiego i Tomasza Cichowskiego, działająca głównie w Kownie i jego okolicy.
Oprócz konspiracyjnych, ważną rolę odgrywały również organizacje charytatywne, działające legalnie: Towarzystwo Samopomocy Obywatelskiej na czele z ks. jezuitą Kazimierzem Kucharskim, Komitet Pomocy Uchodźcom Wojennym i Komitet Pomocy Ofiarom Wojny kierowany przez dr Kazimierza Pelczara. Wszystkie one niosły zakonspirowaną pomoc nie tylko uchodźcom i ofiarom wojny, ale też polskim oficerom, żołnierzom i policjantom, więzionym w obozach litewskich.
Pierwsza ekipa Służby Zwycięstwu Polski wyruszyła do Wilna w listopadzie 1939 r. W jej skład weszli: płk dypl. Janusz Gaładyk "Strzała", z nominacją na komendanta, płk Nikodem Sulik "Ładyna" oraz mjr Aleksander Krzyżanowski "Wesołowski".
Podczas przekraczania granicy płk "Strzała" został zatrzymany przez litewską straż graniczną. Pozostali członkowie zespołu szczęśliwie dotarli do Wilna, gdzie rozpoczęli organizację zrębów SZP, głównie poprzez uruchomienie procesu scaleniowego, tak licznych tu organizacji konspiracyjnych. Trzeba w tym miejscu dodać, że sprawa nie była łatwa, gdyż wymienione wyżej organizacje uzyskiwały łączność ze stolicą na własną rękę, co nie sprzyjało ich łączeniu.
28 grudnia 1939 r., z inicjatywy ojca Kucharskiego odbyło się spotkanie konspiracyjne z udziałem głównych organizacji, partii i stronnictw politycznych. Na spotkaniu tym zapadła decyzja o konsolidowaniu wysiłków, skupiania sił wokół Służby Zwycięstwu Polski. Tworzenie organizacji oparto o struktury "Komisariatu Rządu" i "Kół Pułkowych".
Funkcję komendanta dowództwa wojewódzkiego SZP objął początkowo ppłk Obtułowicz , który jednak wkrótce zrzekł się swojej funkcji na rzecz ppłk Nikodema Sulika. On sam, w niedługim czasie z dwoma osobami posłany został do Nowogródka na stanowisko Komendanta Okręgu.
Funkcję kwatermistrza powierzono mjr Aleksandrowi Kryżanowskiemu, ks. Kucharski przejął sprawy finansowe i legalizacyjne, mjr. Władysław Kamiński "Śliwa" redagowanie pisma "Polska w Walce", kpt. dypl. Antoni Olechnowicz "Meteor" sprawy organizacyjne. Komendantem miasta Wilno mianowano kpt. Aleksandra Wasilewskiego, natomiast dowódcą terenu mjr Józefa Roczniaka "Powałę" (wkrótce odszedł z ppłk Obtułowiczem do organizowania konspiracji w Okręgu Nowogródek).
***
Kierownicze ośrodki rządowe we Francji od samego początku traktowały teren Wileńszczyzny pod okupacją litewską bardzo specyficznie. Bez wątpienia na stanowisko takie wpływała chęć pozyskania Litwy dla sprawy polskiej.
W przesłanej do Kraju uchwale z listopada 1939 r., Komitet Ministrów do Spraw Kraju zaznaczył, iż sprawa przynależności Wilna i Wileńszczyzny jest otwarta, choć Polska nie zrzeka się ostatecznie swoich praw. Nie trzeba chyba zbyt mocno rozwodzić się nad tym, że takie stanowisko Rządu RP na Uchodźstwie mocno wpłynęło na decyzje Komendy Głównej ZWZ w kwestii kształtu i kierunku działalności Okręgu Wilno.
W pierwszej wersji decyzji nakazywano skadrowanie organizacji wojskowej i przekształcenie jej w ośrodek łączności w Wilnie, który jako baza, miałby pracować na rzecz okręgów pod okupacją sowiecką i niemiecką, oraz bazy "Anna" w Kownie.
Zalecenia władz we Francji spotkały się z silnym sprzeciwem organizacji i ludności Wileńszczyzny, które nie chciały dopuścić do jakiejkolwiek korekty granicy na rzecz Litwy. Pod wpływem nacisków z Kraju rząd dokonał rewizji swojego stanowiska, w którym tym razem jasno określono, iż rząd polski nie zamierza rezygnować z Wilna.
Jednocześnie obok bazy łączności zgodzono się na istnienie nielicznej organizacji ZWZ, która miała przygotować się do walki powstańczej i w odpowiednim momencie wesprzeć działania związane z powstaniem powszechnym w sąsiednich okręgach. W sporadycznych przypadkach zezwalano na samoobronę.
Służba Zwycięstwu Polsce a następnie Związek Walki Zbrojnej, wbrew stanowisku rządowemu konsekwentnie rozwijał struktury organizacyjne, systematycznie powiększając swój stan posiadania.
W czerwcu 1940 r., wyżej wymienione problemy z charakterem i wielkością ZWZ rozwiązały się same, a to za sprawą inkorporacji Litwy przez Związek Sowiecki.
Od tego czasu na Wileńszczyźnie zaczęły obowiązywać rozkazy skierowane do okręgów znajdujących się pod okupacją sowiecką. Tym samym również Okręg Wilno objął swoim zasięgiem całe przedwojenne województwo wileńskie i Kowieńszczyznę.
Za czasów okupacji sowieckiej diametralnie pogorszyły się warunki działania w konspiracji. Na porządku dziennym były aresztowania, a dodatkowo okupant sowiecki rozpoczął masową deportację ludności polskiej. Oblicza się, że represje dotknęły bezpośrednio 30 000 osób.
Działania NKWD w zakresie rozbijania podziemnych struktur konspiracyjnych, wzbogacone o materiały zgromadzone przez policję litewską, niestety okazały się być bardzo skuteczne.
W marcu 1941 r., w wyniku rozległej wsypy w podokręgu kowieńskim nastąpiło jednoczesne uderzenie w Komendę Okręgu oraz struktury terenowe. 13 kwietnia aresztowany został komendant okręgu ppłk Nikodem Sulik, następnie szef Oddziału II KO kpt. Zygmunt Cetnarowski "Zygmunt", szef BIP-u mjr Władysław Kamiński "Śliwa", ks. Kazimierz Kucharski "Szymek", komendant Podokręgu Kowno por. Zbigniew Jentys "Habdank", kolejny po "Olesińskim" komendant garnizonu Wilno - kpt Karol Zieliński "Brzoza", szef Oddziału V por. Stefan Czernik "Orwat", kpt. Wincenty Chrząszczewski "Kruk", por Bolesław Wasilewski "Zoja" oraz około 100 innych osób.
Jeszcze podczas wycofywania się NKWD w czerwcu 1941 r., rozstrzelano tysiące aresztowanych z więzienia w Mińsku, Oszmianie, Starej Wilejce, Berezweczu i Głębokiem.
Funkcję aresztowanego komendanta przejął mjr Aleksander Krzyżanowski "Smętek", który nakazał zawieszenie wszelkich akcji i przejście do głębokiej konspiracji. On sam przeniósł się do Landwartowa, a oficerowie sztabu ukryli się w terenie. W takiej postaci, częściowo rozbita Komenda Okręgu doczekała wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej.
***
Po wkroczeniu Wehrmachtu Wileńszczyzna znalazła się pod okupacją niemiecką. Jej obszar został podzielony na Generalbezirk Lithuanien oraz Generalbezirk Weissruthenien (Reichkomisariat Ostland). Nowy okupant dla ujednolicenia i zabezpieczenia swoich podstawowych interesów rozpoczął ścisłą współpracę z proniemiecko nastawionym, nacjonalistycznym ruchem litewskim i białoruskim.
Okręg Wileński ZWZ-AK został przestawiony na działalność długofalową i rozpoczął odtwarzanie rozbitych struktur, zarówno w Komendzie Głównej jak i w terenie.
W czerwcu 1942 r., na teren Wilna przybył z Warszawy ppłk Lubomir Krzeszowski "Ludwik". Przybycie tego oficera i objęcie przez niego funkcji szefa sztabu Okręgu oznaczało kolejną reorganizację, zarówno Komendy Okręgu, jak i struktur terenowych.
Zlikwidowano dotychczasowy podział na Garnizon Wilna "Dwór" (na prawach inspektoratu) i Prowincję "Pole" (na prawach podokręgu) i powołano w jego miejsce pięć inspektoratów rejonowych (A,B,C,F,E). W 1943 r., Samodzielny Okręg Wilno powiększył się o Obwód Wołożyn, przesunięty z Okręgu Nowogródek.
Od stycznia 1944 r., Okręg Wileński rozpoczął dynamiczną organizację oddziałów partyzanckich. W kwietniu tego roku powołano Sztab Oddziałów Polowych z ppłk Krzyżanowskim "Wilkiem" na czele. Fakt ten zaowocował przejściem Okręgu do otwartych działań, wymierzonych w administrację i siły policyjno-wojskowe okupanta.
Niemcy doznawszy dotkliwych porażek, usiłowali zneutralizować zagrożenie jakie niosła coraz dynamiczniejsza działalność AK i skierować ją przeciwko partyzantce sowieckiej.W dniach 10 i 12 lutego 1944 r., z inicjatywy Wehrmachtu i policji doszło w Wilnie do rozmów z udziałem ppłk "Wilka", Jerzego Dobrzańskiego "Macieja" - zastępcy delegata rządu oraz por. Gracjana Fróga "Szczerbca".
Zamiarem strony polskiej była chęć poznania rzeczywistych intencji nieprzyjaciela wobec Polaków. Rozmowy te traktowano zupełnie sondażowo, bowiem delegacja Komendy Okręgu nie miała złudzeń co do tego, że okupantowi chodzi jedynie o skompromitowanie i uwikłanie polityczne AK poprzez fakt współpracy militarnej z Niemcami i wspólne zwalczanie partyzantki sowieckiej.
Wyniki rozmów ze stroną niemiecką zostały zreferowane przez ppłk "Wilka" przed Komendą Główną w Warszawie, gdzie spotkały się z bardzo krytyczną oceną. Definitywna odpowiedź Komendy Okręgu Wilno, wyrażona na piśmie, mówiła o odrzuceniu niemieckich propozycji i podkreślała dalszą chęć walki z okupantem.
Miało to potwierdzenie w rzeczywistości, bowiem wspomniane wyżej pertraktacje w żaden sposób nie ograniczyły walki prowadzonej z Niemcami. Mało tego, liczba walk, starć, potyczek i zasadzek systematycznie rosła. Do czerwca 1944 r., stoczono kilkadziesiąt większych bitew oraz zaatakowano posterunki wojskowo-policyjne w ponad 50 miejscowościach. Kilkadziesiąt razy urządzono z dużym powodzeniem, zasadzki na konwoje i samochody okupanta oraz transporty i pociągi kolejowe.
Wzmożona działalność oddziałów polskich zaowocowała częściowym opanowaniem prowincji. Partyzantka polska kontrolowała tereny pomiędzy liniami kolejowymi Wilno-Mołodeczno i Wilno-Lida. Władza okupanta w praktyce kończyła się za przedmieściami Wilna i ograniczała się do garnizonów wojskowych i policyjnych w większych miastach, miasteczkach i przy stacjach kolejowych.
Obszary wolne od sił niemieckich nazywano nieoficjalnie polskimi republikami partyzanckimi, w których oficjalnie działała administracja polska i stacjonowały brygady AK. Do największych należały: Republika Turgielska i Republika Dziewieniska.
Niemcy zareagowali na ten stan rzeczy już wiosną 1944 r. Dla poprawienia pogarszającej się z dnia na dzień sytuacji, wyrazili oni zgodę na sformowanie Litewskiego Korpusu Posiłkowego, dowodzonego przez gen. Pavilasa Plechaviciusa, w sile 14 batalionów.
Korpus liczący około 12 000 żołnierzy otrzymał zadanie zwalczania partyzantki na Litwie Kowieńskiej i Wileńszczyźnie, a następnie zabezpieczenia terenu.
Komenda Okręgu, w celu uniknięcia walk z Litwinami zwróciła się pisemnie do gen. Plechaviciusa w sprawie unormowania stosunków oraz z propozycją podpisania paktu o nieagresji, nie niszczenia Polaków przez policję oraz przystąpienia oddziałów litewskich do wspólnej walki z niemieckim okupantem.
W dniach 12 i 13 kwietnia 1944 r., odbyły się rozmowy z przedstawicielami strony litewskiej, które niestety nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Strona litewska zażądała bowiem opuszczenia Wileńszczyzny przez polskie oddziały, bądź włączenia ich do formacji litewskich w celu walki z partyzancką sowiecką i Armią Czerwoną. Zaznaczono również, że w wypadku pozostania oddziałów AK na Wileńszczyźnie konflikt zbrojny będzie nieunikniony.
Pozytywnych wyników nie dały również rozmowy Okręgu z przedstawicielami NKWD i Litewskiej Armii Wolności. Domagali się oni przyznania Wileńszczyzny Litwie i zawieszenia działalności AK, wymierzonej w litewską policję i administrację.
W odwecie za zbrodniczą działalność oddziałów litewskich, mordujących ludność polską, oddziały Okręgu przeprowadziły szereg ataków na jednostki Litewskiego Korpusu Posiłkowego, odnosząc kilka ważnych zwycięstw. Niepowodzenia litewskie w walce z oddziałami polskimi w znaczący sposób wpłynęły na decyzję o rozwiązaniu korpusu gen. Plechaviciusa.
Jednocześnie Komendant Okręgu wystosował do władz litewskich trzy pisma oraz zwrócił się z apelem do społeczeństwa litewskiego o zaprzestanie przez administrację, policję i Saugumę (litewska policja polityczna) mordowania Polaków, zapowiadając zaostrzenie odwetu za dokonywane przez Litwinów zbrodnie.
Aktywność partyzantki AK spowodowała także szybką reakcję Wyższego Dowódcy SS i Policji "Ostland" SS-Obergruppenführera Jeckelna, który sformował sztab do zwalczania tzw. band.
W drugiej połowie kwietnia na tereny Wileńszczyzny ściągnięto 6 batalionów policyjnych oraz batalion policyjny z Łotwy. Głównym zadaniem tych sił miało być oczyszczenie Oszmiańszczyzny.
Innym, ważnym problemem Komendy Okręgu były nie uregulowane stosunki AK z partyzantką sowiecką. Charakteryzowały się one wzajemną nieufnością i wrogością. Białoruski Sztab Partyzancki bezustannie szedł kursem wytyczonym przez uchwałę KC KP(b) Białorusi "O przedsięwzięciach w zakresie rozwijania ruchu partyzanckiego w zachodnich obwodach Białorusi", a ściślej mówiąc przez pismo okólne "O wojskowo-politycznych zadaniach pracy w zachodnich obszarach Białorusi" z czerwca 1943 r.
W dokumentach tych znajdowały się jasne dyrektywy w sprawie izolowania i zwalczania wszelkimi sposobami oddziałów i ugrupowań podległych rządowi polskiemu w Londynie. To na podstawie tych dyrektyw siły partyzantki sowieckiej rozpoczęły otwartą walkę z oddziałami AK.
Jako pierwsza, skutki tej polityki odczuła Brygada Partyzantka por. Antoniego Burzyńskiego "Kmicica", która blisko współpracowała w rejonie jeziora Narocz z Brygadą im. Woroszyłowa, dowodzoną przez płk Fiodora Markowa.
26 sierpnia 1943 r., Brygada "Kmicica" została podstępnie napadnięta i rozbrojona. 80 jej żołnierzy (inne źródła twierdzą, że 50) oraz sam por. "Kmicic" zostali zamordowani, część oddziału wcielono do partyzantki sowieckiej.
W grudniu 1943 r., Sowieci usiłowali postąpić podobnie z I batalionem 78 pp. AK w Puszczy Nalibockiej. Dwie brygady radzieckie poniosły jednak porażkę w boju i nie osiągnęły zamierzonego celu.
Ogólnie rzecz biorąc stronie sowieckiej udało się rozbić podstępem jeden duży oddział partyzancki. Nie spowodowało to zahamowania rozwoju partyzantki AK.
Dużą rolę w powstrzymaniu partyzantki sowieckiej odegrał oddział kpt/mjr Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki", który z walk i potyczek z partyzantką sowiecką wychodził z reguły zwycięsko.
Nie mogąc się uporać z "Łupaszką", który w dużej mierze uniemożliwił oddziałom sowieckim zainstalowanie się w środkowej i zachodniej części Wileńszczyzny, strona radziecka zaproponowała zawarcie porozumienia.
Rozmowy prowadzone najpierw w Saugucewie, a następnie w Syrowatkach doprowadziły, pomimo różnicy w sprawach kluczowych, do podpisania porozumienia w kwestii nieatakowania się i wspólnego tępienia bandytyzmu. Niestety realne korzyści z takiego obrotu sprawy odniosła jedynie partyzantka sowiecka, która korzystając z okresu względnego spokoju przerzucała oddziały i grupy propagandowe na Oszmiańszczyznę, szykując ostateczną rozprawę z oddziałami AK.
W styczniu 1944 r., ppłk "Wilk" oraz mjr "Łupaszka" zawarli porozumienie z płk Manochem, dowódcą Brygady im. Gastello. Sowieci już wtedy przygotowywali operację siłami kilku brygad przeciwko 5 Brygadzie AK, licząc jednocześnie na schwytanie Komendanta Okręgu Wilno.
Działania te zostały poprzedzone akcją propagandową, w której sugerowano, że Polacy nie chcą walczyć z niemieckim okupantem a jedynie z partyzantką sowiecką.
2 lutego 1944 r., łamiąc wszelkie porozumienia, trzy brygady sowieckie liczące około 1 700 partyzantów napadły pod Worzianami 5 Brygadę AK. Pomimo ogromnej przewagi Sowieci nie uzyskali powodzenia, ponosząc dodatkowo bardzo poważne straty.
Stało się jasne, że żadne porozumienia z dowódcami sowieckich oddziałów partyzanckich nie mają sensu. Od tego czasu postępuje dalsze zaostrzenie walk. Pod Mercebolinem został napadnięty i rozbity oddział ppor. "Wawrzeckiego", kilkunastu partyzantów poległo.
Strona polska nie pozostawała dłużna, w Majerańcach rozbito oddział "Baradacza", który nękał okoliczną ludność cywilną. Trzy brygady AK, dowodzone przez mjr "Dąbka" przeprowadziły marsz demonstracyjny w okolice Wiszniewa, do baz Brygady im. Woroszyłowa. Walki trwały do czerwca 1944 r., od czasu do czasu przerywane lokalnymi rozejmami.
***
Po doświadczeniach z "Burzy" w Okręgu Wołyń, Komenda Główna AK zmodyfikowała dotychczasową koncepcję walki powstańczej na Kresach. Odtąd głównym celem miało być zdobycie własnymi siłami największych miast kresowych - Wilna i Lwowa. Głównym celem politycznym takiej strategii miało być zamanifestowanie polskiego charakteru Wileńszczyzny i Małopolski Wschodniej.
Ppłk Krzyżanowski został poinformowany o tych zmianach na odprawie, która odbyła w Warszawie 12 czerwca 1944 r. Dla zdobycia Wilna przewidywano użycie połączonych sił Okręgów Wilno i Nowogródek. Dowódcą mianowano ppłk Krzyżanowskiego "Wilka", na stanowisko komendanta Okręgu Wilno desygnowano ppłk dypl. Lubosława Krzeszowskiego "Ludwika".
Po "Ostrej Bramie" i aresztowaniu przez NKWD ppłk "Wilka" i ppłk "Ludwika" zmienił się skład osobowy Komendy Okręgu Wilno. Komendantem został ppłk Julian Kulikowski "Witold", "Ryngraf", "Drogomir", który powrócił z odprawy w Warszawie unikając aresztowania.
Głównym celem nowego komendanta było przejście do głębokiej konspiracji, odtworzenie struktur i prowadzenie samoobrony. Dążono również do rozwiązania oddziałów leśnych działających w terenie.
W sierpniu nasiliły się działania NKWD skierowane przeciwko oddziałom AK. Usiłowano rozbić przede wszystkim zgrupowania "Kotwicza" (mjr/ppłk Kalenkiewicz) i "Jaremy" (mjr Czesław Dębicki).
"Jarema" po walkach stoczonych 19 sierpnia pod Dubiczami, wycofał się do Puszczy Ruskiej, gdzie oddziały "Wisińcza" i "Solca" rozwiązały się, zgodnie z rozkazami Komendy Okręgu. Zgrupowanie "Kotwicza" zostało zaskoczone 21 sierpnia 1944 r., pod Surkontami. Podczas zaciętych walk zginął śmiercią żołnierską ppłk Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz" oraz 25 jego żołnierzy.
W okresie od sierpnia do października 1944 r., rozbitych zostało kilkanaście oddziałów AK. Mimo takiego obrotu sprawy ich liczba w terenie nie malała, wręcz przeciwnie powiększała się. Wynikało to przede wszystkim z fali represji stosowanych przez NKWD, rozlewających się po Wileńszczyźnie.
W październiku Komenda Okręgu, w reakcji na terror NKWD oraz dla ratowania "spalonych" członków AK oraz młodzieży zarządziła tworzenie leśnych oddziałów samoobrony. W wielu przypadkach rozkaz ten sankcjonował już działające oddziały partyzanckie.
W styczniu 1945 r., NKWD aresztowało komendanta okręgu ppłk "Ryngrafa". Jego następcą został ppłk Stanisław Heilman "Tomasz", "Wileńczuk".
Działając na mocy dekretu Prezydenta RP oraz rozkazu specjalnego Komendy Głównej AK, w dniu 18 lutego 1944 r., "Wileńczuk" jako komendant okręgów wileńskiego i nowogródzkiego, dokonał rozwiązania struktur AK na podległym sobie terenie. W rzeczywistości był to zabieg czysto formalny, gdyż konspiracja AK funkcjonowała dalej.
Po aresztowaniu ppłk "Wileńczuka" kolejnym komendantem został ppłk Antoni Olechnowicz "Pohorecki", "Leszczyński", "Lawicz". W tym czasie kierownictwo Okręgu podjęło decyzję o definitywnym rozwiązaniu struktur organizacyjnych i o nie przeciwstawianiu się werbunkowi żołnierzy do Ludowego Wojska Polskiego.
Jednocześnie postanowiono zapewnić żołnierzom wszelką pomoc przy zaopatrywaniu się w dokumenty repatriacyjne do Polski oraz umożliwienie najbardziej zagrożonym przedostanie się w oddziałach leśnych przez granicę, na tereny Białostocczyzny.
Na miejscu, po rozbrojeniu, żołnierze ci mieli być zaopatrywani w dokumenty, pozwalające na osiedlenie się w kraju. W związku z tymi zadaniami do Białegostoku udała się grupa oficerów w celu koordynowania akcji repatriacji i legalizacji.
Jednocześnie zabroniono oddziałom partyzanckim podejmowania działań zaczepnych przeciwko oddziałom sowieckim, z wyjątkiem niezbędnych aktów samoobrony.
W marcu 1945 r., NKWD uwolniło mjr "Jaremę", wręczając mu pismo płk "Wilka" do Komendy Okręgu z propozycją podjęcia rozmów o ujawnieniu Armii Krajowej. Bardzo szybko zorientowano się, że była to sowiecka prowokacja, mająca za zadanie wyłapanie oficerów i żołnierzy. Wkrótce podobną próbę podjął aktyw Związku Patriotów Polskich w Wilnie, na którego apel zgłosiło się około 300 oficerów i żołnierzy. Zdecydowana większość z tych żołnierzy skończyła w sowieckich obozach.
W czerwcu 1945 r., ppłk Olechnowicz ewakuował się wraz z archiwum Okręgu. Praktycznie bez przerwy trwały działania mające na celu repatriację jak największej liczby żołnierzy. Do kraju przeszyło kilka oddziałów partyzanckich z Wileńszczyzny i Nowogródczyzny.
Dla likwidacji resztek Okręgu Wilno pozostawiono w Wilnie, jako p.o. komendanta mjr Wincentego Chrząszczewskiego "Kruka" z działającą komórką legalizacyjną. Szczątkowa postać Komendy przetrwała do lipca 1945 r., kiedy to nastąpił szereg aresztowań. Wówczas to został aresztowany mjr "Kruk" i jego najbliżsi współpracownicy.
Pod koniec lipca odbył się w Wilnie proces członków trzeciej i czwartej Komendy Okręgu z ppłk "Ryngrafem" i ppłk "Wileńczukiem" na czele. Oskarżeni zostali skazani na wiele lat łagrów.
Działalność Okręgu AK trwała do 1947 r. i nie zakończyła się wraz z formalnym rozwiązaniem. Walkę prowadziły ocalałe ogniwa terenowe i oddziały partyzanckie. W kraju reaktywowano Okręg Wileński w postaci Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego pod kierownictwem ppłk Olechnowicza. Przetrwał on do 1948 r.
Komenda Okręgu.
Komendanci:
 płk Janusz Gaładyk "Strzała".: listopad 1939 r.
 ppłk Nikodem Sulik "Ładyna".: grudzień 1939 - 13 kwietnia 1941 r. (aresztowany).
p.o. mjr/ppłk Aleksander Krzyżanowski "Dziemido", "Wilk".: 13 kwietnia - sierpień 1941 r.
mjr/ppłk Aleksander Krzyżanowski "Dziemido", "Wilk".: sierpień 1941 - czerwiec 1944 r.
ppłk Lubosław Krzeszowski "Ludwik", "Spad".: czerwiec - 17 lipca 1944 r. (aresztowany).
pplk dypl. Julian Kulikowski "Ryngraf".: 17 lipca 1944 - 7 styczeń 1945 r. (aresztowany).
mjr/ppłk dypl. Stanisław Heilman "Wileńczyk".: styczeń - 28 marzec 1945 r. (aresztowany).
pplk. dypl. Antoni Olechnowicz "Meteor", "Kurkowski".: marzec - czerwiec 1945 r.
 mjr sł. st. kaw. Wincenty Chrząszczewski "Kruk".: czerwiec - 18 lipca 1945 r. (aresztowany).
Zastępcy komendanta i szefowie sztabu:
ppłk Adam Obtułowicz "Karol Podgórski", "Leon".: grudzień 1939 - marzec 1940 r.
mjr Aleksander Krzyżanowski "Wesołowski", "Smętek".: marzec/kwiecień 1940 - 13 kwietnia 1941.
mjr dypl. Julian Kulikowski "Witold".: jesień 1941 - wrzesień 1942 r.
ppłk Lubosław Krzeszowski "Ludwik".: wrzesień 1942 - czerwiec 1944 r.
ppŁk dypl. Julian Kulikowski "Ryngraf".: czerwiec - lipiec 1944 r.
mjr/ppłk dypl. Stanisław Heilman "Wileńczyk".: sierpień 1944 - styczeń 1945 r.
ppłk. dypl. Antoni Olechnowicz "Pohorecki".: styczeń - marzec 1945 r.
mjr sł. st. kaw. Wincenty Chrząszczewski "Kruk".: kwiecień - czerwiec 1945 r.
Adiutanci komendanta:
 kpt. Bolesław Wasilewski "Zosia".
Sekretariat:
Szef:
- Janina Dziewulska "Krystyna".
Oddział I (Organizacyjny).
Szefowie:
kpt. dypl. Antoni Olechnowicz "Meteor", "Kurkowski".: grudzień 1939 - lipiec 1941 r.
kpt. Aleksander Wasilewski "Wład".
mjr dypl. Stanisław Heilman "Stanisławski", "Tomasz".: sierpień 1941 - sierpień 1942 r.
mjr/ppłk dypl. Julian Kulikowski "Witold".: wrzesień 1942 - ??
pplk. dypl. Antoni Olechnowicz "Pohorecki".: sierpień 1944 - styczeń 1945 r.
Zastępcy:
mjr Zdzisław Brodzikowski "Rańcza".
Wojskowy Sąd Specjalny.
Przewodniczący:
 ppor. cz. w. Stanisław Ochocki "Justyn".
Egzekutywa.
Dowódcy:
- Włodzimierz Leśniewski "Drobinka".: ?? - ??
- Sergiusz Piasecki "Kondor".: ?? - ??
 por. Jerzy Urbankiewicz „Jureczek”.: ?? - maj 1944 r.
Grupa wykonawcza.
Grupa wywiadowcza.
Komórka legalizacyjna.
Szef:
ppor. cz. w. Stanisław Kijałka "Jelonek".
Kierownik:
ppor. Michał Warakomski "Piotr".
Referat lotniczy.
Szef:
por. Michał Strzemski "Michał".
Komórka personalna.
Kierownik:
- Szejko "Czech".
Kierownictwo rezerw.
- N.N. "Brynowski", "Wiljus".
Kapelan:
ppłk ks. Piotr Rynkiewicz "Piotr", "Alek".
Akcja scaleniowa prowadzona przez Komendę Okręgu osiągnęła swoje podstawowe cele. Związek Walki Zbrojnej a następnie Armia Krajowa przekształciła się w dominującą siłę wojskową, zarówno w mieście, jak i na prowincji.
Doskonała większość organizacji działających na tych terenach podporządkowała się zwierzchności AK. Do największych należały: Liga Wojenna Walki Zbrojnej, "Młoda Polska", Konfederacja Narodu, Narodowa Organizacja Wojskowa, Narodowe Siły Zbrojne oraz Polska Organizacja Litwy.
Szare Szeregi działające w dwóch grupach: na Litwie i na Wileńszczyźnie, w roku 1942 r., wniknęły ostatecznie w skład AK.
Kapelan:
ppłk ks. Piotr Rynkiewicz "Piotr", "Alek".
Oddział II (Wywiad, Kontrwywiad).
Szefowie:
ppłk dypl. Zygmunt Cetnerowski "Zygmunt".: ?? - kwiecień 1941 r. (?).
por. Bolesław Nowik "Majewski", "Mirat".
kpt. Stefan Stawiej "Otto", "Mazur", "Zator".
Kontrwywiad.
Szef:
por. Mieczysław Głębocki "Cecylia".
Ze względu na ogromne znaczenie wywiadowcze, na terenie Wileńszczyzny, oprócz struktury Oddziału II Komendy Okręgu działała również siatka Oddziału II Komendy Głównej ZWZ-AK. Ośrodek wywiadowczy Wilno KG AK miał swoje placówki m. in. w: Kownie, Olicie, Mołodecznie, Lidzie, Dyneburgu, Lipawie, Mitawie, Rydze, Tallinie, Połocku, Witebsku i Pskowie.
Ośrodkiem tym kierowali kolejno: rtm. Tomasz Zan "Oleś", rtm. Giecewicz "Monter", por. Franciszek Miszczak "Śliwa", mjr Franciszek Koplewski "Dąb" oraz por. "Zawada".
Ośrodek był czterokrotnie rozbijany, a najbardziej ucierpiała siatka na terenie Łotwy. Kilkudziesięciu jej członków aresztowano i zamordowano w więzieniach i obozach.
Oddział III (Operacyjno-Wyszkoleniowy).
Szefowie:
mjr Aleksander Krzyżanowski "Wesołowski", "Smętek".
kpt./mjr dypl. Teodor Cetys "Wiking", "Skoczek", "Sław".
ppłk Zygmunt Blumski "Strychański".
Szefowie saperów:
por. Konrad Jakubowski.: ?? - 1943 r. (aresztowany).
kpt. Kowalski "Kowal".
Zespół Dywersyjny "0111"
Zespół powstał w 1942 r. i podlegał bezpośrednio szefowi Oddziału III. Po 1942 r., został przekształcony w tzw. Egzekutywę i podporządkowany Oddziałowi I Komendy Okręgu.
Komenda Okręgu Wilno swoją działalność opierała na wytycznych i na rozkazach Komendy Głównej, które generalnie nakazywały przygotowanie sił i środków do powstania powszechnego oraz prowadzenie walki bieżącej. Od początku w planach operacyjnych nie wykluczano walki o Wilno.
Plan Operacji "Ostra Brama".
Plan ataku na Wilno został przedstawiony Komendantowi Okręgu do zatwierdzenia przez mjr Cetysa i ppłk Blumskiego 26 czerwca 1944 r. Rozkaz operacyjny nr 1 „Ostra Brama” zawierał ogólne wytyczne walki o miasto i wycinkowe rozkazy dla oddziałów partyzanckich.
W myśl planu siły polowe połączonych okręgów wileńskiego i nowogródzkiego miały uderzyć z zewnątrz na miasto. Działania te miały być wsparte działaniami garnizonu wileńskiego.
Na stanowisko dowódcy akcji "Ostra Brama" desygnowano płk. Adama Szydłowskiego "Poleszuka". Zaplanowano utworzenie pięciu zgrupowań polowych: Zgrupowanie Polowe nr 1 "Wschód" - dowodzone przez mjr. Antoniego Olechnowicza "Pohoreckiego", Zgrupowanie Polowe nr 2 "Północ" - dowódca: mjr Mieczysław Potocki "Węgielny", Zgrupowanie Polowe nr 3 "Południe" - dowódca: mjr Czesław Dębicki "Jarema", Zgrupowanie Polowe nr 4 "Południe" - dowódca: mjr Stanisław Sędziak "Warta", Zgrupowanie Polowe nr 5 "Zachód" - dowódca: kpt. Zygmunt Szendzielarz "Łupaszko". Garnizonem miasta Wilna dowodzić miał ppłk Lubosław Krzeszowski "Ludwik".
Najważniejszym celem planu miało być uderzenie Zgrupowania nr 1 "Pohoreckiego" i nr 3 "Jaremy", które miało nastąpić od wschodu i południowego wschodu. Celem takiego założenia miało być wyprzedzenie Armii Czerwonej i samodzielne zdobycie Wilna, co z kolei miało zadokumentować polskość miasta i regionu. Pozostałe zgrupowania miały wykonywać założenia "Burzy" oraz uderzenia pomocnicze.
Pierwotnie jako termin uderzenia na miasto wybrano datę osiągnięcia przez Armię Czerwoną linii frontu z 1916 r., czyli okolic Soł i Smorgoń. Następnie datę rozpoczęcia uderzenia określono na 7 lipca 1944 r.
Jednocześnie z wykonaniem Operacji "Ostra Brama" Komenda Główna obarczyła siły Okręgu realizacją "Burzy" w rejonach: Dryświaty, Rychaliszki, Oszmiana, Bohdanów, Wilno, Baranowicze, Słonim, Lida, Juraciszki.
Oddział IV (Kwatermistrzostwo).
Szefowie:
mjr Aleksander Krzyżanowski "Wesołowski", "Smętek".: 1940 - ??
mjr Stanisław Heilman "Wileńczuk".: sierpień 1942 - ??
Zastępca:
ppor. cz. w. Stanisław Kijałka "Jelonek", "Felicjan".
Grupa "Przerzut".
Szef:
ppor. cz. w. Stanisław Kijałka "Jelonek", "Felicjan".
Grupa dysponowała kilkoma samochodami i zakonspirowanymi garażami oraz magazynami. Zajmowała się przerzutem ludzi i zaopatrzenia materiałowego dla Okręgu.
Szef produkcji konspiracyjnej:
ppor. Kazimierz Pietraszkiewicz "Sfinks".
Szefowie służby sanitarnej:
- ks. Kazimierz Kucharski "Szymek".: ?? - 25 maja 1941 r. (aresztowany).
ppor. Adam Galiński "Rańcza".
ppor. prof. dr Michał Reicher "Sosna".
Oddział V (Łączność).
Szefowie:
por. Stefan Czernik "Jastrząbek", "Orwat".: ?? - kwiecień 1941 r. (aresztowany).
Szef łączności konspiracyjnej:
- Zofia Dąb-Biernacka "Jagienka".
Szef łączności operacyjnej:
por. Stanisław Czernik "Orwat".
Oddział VI (BIP).
Szefowie:
mjr. Władysław Kamiński "Śliwa".: ?? - kwiecień 1941 r. (aresztowany).
- Zygmunt Andruszkiewicz "Nienaski".: ?? - 27 czerwca 1943 r. (aresztowany).
- Antoni Kokociński "Julian".: połowa 1943 - ??
Sekretariat:
Kierownicy:
- Konstanty Syrewicz.
- Helena Obiezierska.
Komórka Propagandowo-Wydawnicza.
Szef:
- dr Jerzy Dobrzański "Maciej".
Komórka Informacyjna.
Szef:
- Zygmunt Andruszkiewicz "Nienaski".: ?? - 27 czerwca 1943 r.
- Konstanty Syrewicz.
Komórka Informacyjna podlegała bezpośrednio Komendantowi Okręgu. Na temat pracy komórki nie zachowały się żadne informacje.
Komórka "N".
Szef:
- Julian Szwed "Grzegorz".
Komórka wydała m.in. ulotkę w formie listu żołnierza niemieckiego, wykonywała napisy na murach i akcje "małego sabotażu". Rozbita aresztowaniami w marcu 1944 r.
Komórka "Niepodległość".
Kierownik:
- dr Jerzy Dobrzański "Maciej".
Ze względów bezpieczeństwa komórkę podzielono na trzy odrębne części: redakcję "Przystań", drukarnię "Farba" i kolportaż "Sito".
Redakcja "Przystań".
Redaktor Naczelny:
- dr Jerzy Dobrzański "Maciej".
Członkowie redakcji:
- Jerzy Wroński "Stopa".: ?? - styczeń 1943 r.
- Eugeniusz Gulczyński "Baryka".: luty 1943 - marzec 1944 r. (aresztowany).
- Zofia Dunin-Borkowska "Renata".: ?? - marzec 1943 r. (aresztowana).
Drukarnia "Farba".
Kierownik:
- Stanisław Kiałka "Jelonek".
Pierwsza, jeszcze prymitywna drukarnia została zbudowana wiosną 1942 r. Jej pracownikami byli: Roman Pławski "Tońko", jego żona "Kania" oraz jego syn Tadeusz Pławski "Rakoczy". W związku z tym, że nakład "Niepodległości" stale wzrastał, w zimie 1942/1943 r. funkcję jej przejęła "bostonka", wkrótce zresztą unieruchomiona, po aresztowaniu Eugeniusza Gulczyńskiego "Baryki".
Po jakimś czasie na teren Wilna przewieziono z TWZW, z Warszawy trzy drukarnie polowe. Pracowali w nich: Piotr Pietkiewicz "Kaczor", Bolesław Rutkowski "Baret", Antoni Kiwilszo "Truteń", Witold Przybylski "Nowina".
Łączność z Redakcją:
- Leokadia Błażejewicz "Lonka", Madejska "Siostra", Aleksandra Koter "Oleńka".
Kolportaż "Sito".
Siatka AK.
Kierowniczka:
- Aleksandra Koter "Oleńka".
Siatka Wileńskiej Koncentracji Demokratycznej.
- Lucjan Krawiec "Kazimierz".
- Kazimierz Król "Wojciech".
- Edmund Greczanik "Ryś".
Kolportaż odbywał się poprzez dwie siatki: siatkę kolportażu AK oraz siatkę Wileńskiej Koncentracji Demokratycznej, utworzonej w czasie wojny, w skład której weszły miejscowe organizacje PPS-WRN, SL, SD, związków zawodowych robotników i pracowników umysłowych oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego. Przy pomocy tej siatki rozprowadzano połowę nakładu "Niepodległości". Pismo było kolportowane również w getcie wileńskim, gdzie komórki kolportażu utworzył Grzegorz Jaszuński.
Pierwszy numer "Niepodległości" ukazał się 15 lipca 1942 r., w nakładzie 500 egzemplarzy. W krótkim czasie nakład wzrósł do 3 000 egzemplarzy. Ogółem do stycznia 1945 r. wydano i rozkolportowano 49 numerów "Niepodległości". Ostatni, jubileuszowy pięćdziesiąty numer wobec otrzymanego przez komendanta Okręgu, Juliana Kulikowskiego "Ryngrafa", rozkazu rozwiązania AK, nie został przekazany do kolportażu i cały nakład zniszczono.
"Niepodległość" prowadziła działalność propagandową zgodnie z instrukcjami BIP-u Komendy Głównej, niemniej jednak często można było znaleźć w na jej łamach silne akcenty antysowieckie. Pismo z powodzeniem kolportowano na terenie całego Okręgu Wilno oraz Okręgu Nowogródek.
Do poszczególnych numerów "Niepodległości" często dodawano dodatki w formie odezw do różnych grup ludności polskiej na Wileńszczyźnie.
Komórka nasłuchu radiowego.
Szefowie:
- dr Krystyna Stawiarska.: 1942 - wiosna 1943 r.
- Zofia Komorowska-Majewska "Eliza".: ?? - początek 1945 r.
Opiekę ogólną nad nasłuchem radiowym sprawował od początku 1943 r., Zygmunt Szczęsny Brzozowski "Gustaw".
Komórka "L" - Litewska.
Generalnie komórka miała na celu uruchomienie akcji propagandowej wśród Litwinów. Akcję taką planowano w Komendzie Głównej już w 1941 r. W okresie późniejszym wydano kilka ulotek w języku litewskim, jak również podjęto rozmowy z przedstawicielami litewskiego ruchu oporu: tajnego Komitetu Niepodległej Litwy oraz jego organizacji wojskowej, Litewskiej Armii Wolności, w których prym wiedli litewscy socjaliści i ludowcy, dążący do porozumienia z Polakami.
Na jednym z takich spotkań uzgodniono wymianę prasy podziemnej oraz wpływanie na swoje społeczeństwo w duchu łagodzenia konfliktów i współdziałania w walce z okupantem.
Komórka Pomoc Żołnierzom.
Szef:
- N.N.
***
Pierwszą wzmianką świadczącą o istnieniu BIP-u Okręgu znaleźć można w meldunku KG nr 51 z 19 lutego 1941 r.
Po ataku Niemiec na ZSRR Komenda Główna ZWZ wydała szczegółowe instrukcje w kwestii organizacji i działalności "informacji propagandowo-informacyjnej" na Kresach (27 czerwca 1941 r.). Początkowo wahano się co do uruchomienia przez Komendę Okręgu własnego organu prasowego, obawiając się, że przy bezwzględnym postępowaniu Gestapo i Saugumy może to pociągnąć za sobą duże ofiary wśród społeczeństwa polskiego.
Dlatego też w ciągu pierwszego roku działalności pod okupacją niemiecką ograniczano się jedynie do wydawania powielanych ulotek oraz od listopada 1941 r., biuletynu radiowego, zawierającego wiadomości z nasłuchu, redagowanego przez Jerzego Dobrzańskiego "Macieja" i Jerzego Wrońskiego "Stopę", w nakładzie 100 - 200 powielanych egzemplarzy.
Pisma:
(oprócz omawianej wyżej "Niepodległości").
"Polska w Walce".
Łącznie wydano 13 numerów "Polski w walce", początkowo powielanych, a następnie drukowanych, w nakładzie 1 500 egzemplarzy, co 3-4 tygodnie. Ostatni numer ukazał się w kwietniu 1941 r.
"Za Naszą i Waszą Wolność".
Gazeta dla młodzieży, redagowana przez Jana Kazimierza Mackiewicza "Konrada", "Teodora" i wydawana w nakładzie 400 egzemplarzy.
"Jutro Polski".
Informacja o istnieniu w Wilnie tego pisma, jeszcze przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej, pojawia się w "Polskich Siłach Zbrojnych". Jednym z jego założycieli był ks. prof. Henryk Hlebowicz "Bolesław Szawik".
"Na Zew Ziemi Ojczystej".
Pismo wydawane było w 1944 r., jako powielany dwutygodnik.
W połowie maja 1944 r., w związku z planowaną realizacją "Burzy", ppłk Krzyżanowski polecił zorganizowanie polowego oddziału BIP, który 6 czerwca ruszył w teren. Na jego czele stanął Antoni Snarski "Solny", zaś w jego skład weszli: redaktorzy gazety żołnierskiej Maria Dyskont-Sadowska "Ada" i Lech Beynar (Paweł Jasienica) "Nowina", instruktorzy kulturalno-oświatowi Władysław Suszyński "Harnaś" i Miboki "Groch", drukarze Bolesław Rutkowski "Baret", "Dal" oraz Michał Iwanowski "Jakub". W lipcu do zespołu tego dołączył oficer do spraw kulturalno-oświatowych Stanisław Turski "Roman".
Zespół dysponował drukarnią, pracującą w Dziewieniszkach, gdzie wydrukowano dla przygotowujących się do uderzenia na Wilno brygad AK: trzy rozkazy ppłk Krzyżanowskiego, cztery numery "Biuletynu Nadzwyczajnego", trzy numery gazetki dla żołnierzy "Pobudka" (redagowanej przez L. Beynara), pismo "Z Pola Walki", komunikaty radiowe, ulotki, druki przepustek i legitymacji.
Niestety nie posiadamy do dziś żadnych informacji na temat siatki terenowej BIP-u Okręgu. Pewne poszlaki wskazują, że istaniała ona przynajmniej na terenie Podokręgu Litwa Kowieńska. BIP-em Komendy Podokręgu kierował Zygmunt Ugiański.
Komendant Podokręgu, Adam Dowgird "Dominik", zorganizował ponadto komórkę informacyjną, która BIP-owi Okręgu Wilno przesyłała raporty o nastrojach ludności litewskiej, projektach i planach władz niemieckich i litewskich oraz tajne wydawnictwa litewskich organizacji nielegalnych.
Związek Odwetu.
Szefowie:
por. Konrad Jakubowski.
Związek Odwetu zawiązano po sierpniu 1941 r. Głównymi placówkami ZO były stacje kolejowe w Wilnie, Podbrodziu, Nowych Święcianach, Mołodecznie, Wilejce i Landwarowie.
Latem 1942 r., na terenie Wileńszczyzny przystąpiono do montowania Odcinka V "Wachlarza", który w najlepszym okresie rozwoju liczył około 200 osób.
Komendantem odcinka był mjr Jan Koplewski "Bezmian", "Skreleg", jego zastępcą por. Jan Smela, dowódcą ośrodka Druzja - por. Kazimierz Siemaszkiewicz "Rogacz", "Artur", dowódcą ośrodka Turmonty - por. Adam Boryczka "Pług", "Brona", dowódcą ośrodka Dyneburg - Franciszek Czechowicz "Stefan".
Odcinek V dysponował własnym oddziałem partyzanckim w sile około 50 żołnierzy, dowodzonym przez sierż. Henryka Trapszę "Kiewlicza" i por. Mariana Kisielewicza "Marka", "Michała" oraz dwoma placówkami wywiadowczymi w Dyneburgu i Kurennach. Jego działania wspierała baza łącznościowo-materiałowa w Wilnie, dowodzona przez por. Bronisława Krzyżanowskiego "Bałtruka".
Kedyw.
Szefowie:
por. cc. Adam Boryczko "Tońko", "Brona".: ?? - lipiec 1943 r.
ppor. Bronisław Krzyżanowski "Bałtruk".: 28 lipca 1943 - ??
mjr Kazimierz Radzikowski "Dąbek".: ?? - ??
por. Zygmunt Augustowski "Hubert".: ?? - ??
Kedyw Okręgu Wilno zaczęto organizować w grudniu 1942 r. Podstawą nowej organizacji stały się aktywa Odcinka V "Wachlarza" oraz Związku Odwetu. Do połowy 1943 r., zdołano utworzyć dwie grupy patroli dywersyjnych w Wilnie i Bogdanowie, oddział egzekutywy oraz oddział sabotażowy.
Na początku 1944 r., Kedyw Okręgu Wilno dysponował już oddziałem dyspozycyjnym Bazy w Wilnie w sile 42 żołnierzy, 15 patrolami dywersyjno-likwidacyjnymi w sile 90 ludzi w garnizonie Wilno, oddziałami dyspozycyjnymi w inspektoratach oraz ośrodkami dywersji kolejowej.
Komenda Okręgu zdołała zorganizować 30 ośrodków dywersyjnych i dywersyjno-partyzanckich, które zostały rozmieszczone wzdłuż linii kolejowych Wilno-Kowno, Wilno-Grodno, Wilno-Lida, Wilno-Mińsk, Wilno-Królewszczyzna i Wilno-Dyneburg.
Do najaktywniejszych należały: OD nr 23 Ignalino, OD nr 24 Turmonty, OD-P nr 25 Brasław i OD-P nr 26 Dukszty.
Wojskowa Służba Kobiet.
Kierowniczka:
- Maria Gajdzicowa "Agnieszka".
Komisja Finansowa.
Szef:
- ks. Kazimierz Kucharski "Szymek".: ?? - 25 maja 1941 r. (aresztowany).
Koniec części I.
|
